Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar 21. ágúst 2025 10:30 Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Bogi Ragnarsson Mest lesið Krafan sem kvennahreyfingin gleymdi Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun Skattaæfingar tengdar landbúnaðarstarfsemi Björn Bjarki Þorsteinsson Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Tár, kvár og kvennafrídagurinn Kristína Ösp Steinke Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver er að væla? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Tár, kvár og kvennafrídagurinn Kristína Ösp Steinke skrifar Skoðun Skattaæfingar tengdar landbúnaðarstarfsemi Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Konan - Vinnan - Kjörin í 40 ár Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Íslenskur her og íslensk leyniþjónusta Steingrímur Jónsson skrifar Skoðun Er jafnrétti fyrir allar? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Ættu konur að fara í háskólanám? Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Íris Björk Ágústsdóttir skrifar Skoðun Enn einn dagur í baráttunni Ásta F. Flosadóttir skrifar Skoðun Verðmætasköpunarlaust haust Jón Gunnarsson skrifar Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar Skoðun Krafan sem kvennahreyfingin gleymdi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Einfaldar lausnir á vaxtamálavanda bankanna Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er sköpun í skólastarfi? Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor skrifar Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Konur Íslands og alþjóðakerfið í takt Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er svona merkilegt við það? Hópur starfsfólks Jafnlaunastofu skrifar Skoðun Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann skrifar Skoðun Sameinuðu þjóðirnar 80 ára: Framtíðin er okkar Eva Harðardóttir skrifar Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Einu sinni enn Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Sjá meira
Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari.
Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun
Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun
Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar
Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun
Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun