Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar 21. ágúst 2025 10:30 Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Bogi Ragnarsson Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson Skoðun Skoðun Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun