Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar 27. apríl 2025 18:02 Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sóley Dröfn Davíðsdóttir Mest lesið Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson skrifar Skoðun Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson skrifar Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Steypuklumpablætið í borginni Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Kærum og beitum Ísrael viðskiptabanni! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Blæðandi vegir Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar Skoðun Hroki og hleypidómar - syngur Jónas Sen? Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun „Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Opinber áskorun til prófessorsins Brynjar Karl Sigurðsson skrifar Skoðun Nærvera Héðinn Unnsteinsson skrifar Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson skrifar Skoðun Þessi jafnlaunavottun... Sunna Arnardottir skrifar Skoðun Heilsuspillandi minnisleysi í boði Sjálfstæðisflokksins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun #BLESSMETA – fyrsta grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Dáleiðsla er ímyndun ein Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar
Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar
Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar