Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar 27. apríl 2025 18:02 Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sóley Dröfn Davíðsdóttir Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Við þurfum að tala sama Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen Skoðun Skoðun Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala sama Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Sjá meira
Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar