Í skugga kalda stríðsins: Svallið, smyglið og leyndarlífið á Miðnesheiði Steinar Björgvinsson skrifar 13. apríl 2025 19:00 Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kalda stríðið Keflavíkurflugvöllur Mest lesið Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Sjá meira
Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun