Mannréttindabrot og stríðsglæpir Rússa í Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar 31. mars 2025 16:02 Þrátt fyrir að mikill fréttaflutningur sé nú um Úkraínustríðið þá er helst fjallað um framgang átakanna, stuðning Vesturlanda og mögulegar leiðir til friðar. Sjaldan er fjallað um þann gríðarlega fjölda stríðsglæpa og mannréttindabrota sem einkennt hafa ólöglegan hernað og hernám Rússa. Mannréttindaráð Sameinuðu Þjóðanna, sem Ísland situr í, skipaði sjálfstæða rannsóknarnefnd í marsbyrjun 2022 til þess að að rannsaka brot á alþjóðlegum mannréttinda- og mannúðarlögum og tengda glæpi í samhengi átakanna. Nefndin var skipuð með vísan til fregna af “grófum og kerfisbundnum mannréttindabrotum” Rússa. Rannsóknarnefndina leiðir norski mannréttindasérfræðingurinn Erik Møse, fyrrverandi dómari við Mannréttindadómstól Evrópu og fyrrverandi forseti Alþjóðadómstóls sem stofnaður var í kjölfar þjóðarmorðsins í Rúanda. Með honum skipa nefndina virtir sérfræðingar í mannréttindamálum frá Kólumbíu og Indlandi. Nefndin sendi frá sér nýja skýrslu 19. mars sl. sem hefur verið töluvert fjallað um í fjölmiðlum erlendis, en lítið eða ekkert hér heima. Í henni er fjallað um gríðarlegt umfang mannréttindabrota rússneskra stjórnvalda í Úkraínu. Þvinguð mannshvörf Skýrslur nefndarinnar hafa áður fjallað um hvernig rússnesk stjórnvöld beita umfangsmiklum þvinguðum mannshvörfum í öllum herteknum héruðum. Fórnarlömb eru t.d. sveitastjórnarfólk, opinberir starfsmenn, blaðamenn og aðrir sem Rússar telja að ógni hernaðarlegum markmiðum þeirra í Úkraínu. Margir stríðsfangar hafa einnig verið látnir hverfa með sama hætti. Lítið er vitað um afdrif fólksins, en til margra þeirra hefur ekkert spurst mánuðum eða árum saman. Fólk sem hefur verið látið hverfa hefur einnig orðið fórnarlömb alvarlegra brota og glæpa, svo sem að sæta pyntingum og kynferðisofbeldi. Rússnesk yfirvöld hafa neitað að veita upplýsingar um afdrif fólksins sem nefndin telur skýrt merki um viðleitni Rússa að neita þeim um lögbundna vernd. Í ljósi sönnunargagna sem nefndin hefur aflað, er niðurstaða hennar að þessi þvinguðu mannshvörf séu hluti af skipulagðri stefnu rússneskra stjórnvalda og teljist glæpir gegn mannkyni. Pyntingar Nefndin hefur áður komist að þeirri niðurstöðu að pyntingar rússneskra stjórnvalda í Úkraínu teljist glæpir gegn mannkyni. Þá kemur fram að grófustu pyntingunum var beitt við yfirheyrslur, oft undir stjórn Öryggisþjónustu Rússlands (FSB). Meðal pyntingaraðferða sem beitt hefur verið eru harkalegar barsmíðar, raflost, bruni, kyrkingar, kæfingar og hengingar, auk nauðgana og annars kynferðisofbeldis. Fórnarlömb pyntinga Rússa voru bæði borgarar og stríðsfangar og nefndin nefnir að pyntingum var beitt í refsiskyni, en einnig til þess að knýja fram falskar játningar eða vitnisburð sem nota mætti gegn öðrum. Nefndin kemst að þeirri niðurstöðu að þessi skipulagða beiting pyntinga hafi það að markmiði að hafa stjórn á íbúum hertekinna svæða og þannig tryggja yfirráð Rússa. Kerfisbundið kynferðisofbeldi Í framhaldi af fyrri niðurstöðum nefndarinnar um kerfisbundna beitingu kynferðisofbeldis við pyntingar fjallar skýrslan um nýjar upplýsingar um slíkt ofbeldi gegn konum sem teknar hafa verið haldi. Rússnesk stjórnvöld beittu konur nauðgunum og hópnauðgunum auk annars ofbeldis með því markmiði að niðurlægja. Slíkt ofbeldi hefur vitanlega langvarandi áhrif á fórnarlömb þess. Lýsingar á þessum pyntingum eru ítarlegar í skýrslunni og vert að kynna sér vitnisburðinn þó hann sé ekki birtur hér. Samkvæmt fyrri skýrslum nefndarinnar voru flest fórnarlömb kynferðisofbeldis Rússa karlmenn, en þessi skýrsla lýsir því hvernig því er einnig beitt gegn konum. Kemst nefndin að þeirri niðurstöðu að þetta ofbeldi teljist stríðsglæpir sem hafi langvarandi líkamlegt og andlegt tjón í för með sér. A 26-year-old female prisoner of war, who was detained for over two years by Russian authorities after her surrender in May 2022, was subjected to multiple acts of violence in a detention facility in the Russian Federation. During interrogations, personnel of the Federal Penitentiary Service tied her hands and severely beat her for hours on various parts of her body. During one such session, they removed her top clothing, hung her by her arms and further beat her in that position. During another session, they stripped her naked, placed her face down, blindfolded. They tied her hands and ankles, and raped her with a rubber baton, while telling her that she deserved everything that had happened to her. The victim was bleeding, lost consciousness and could not stand or walk after that. She stated, “It was just pain. I couldn’t even breathe. I couldn’t understand why they would do that to me, how they could do that to someone”. The former detainee suffered other acts of abuse and humiliation and was ultimately placed in solitary confinement for eight months. After her release, she had to undergo medical rehabilitation, two surgeries, and developed an additional serious medical condition. Aftökur stríðsfanga Skýrslan fjallar einnig um rannsóknir nefndarinnar á vaxandi fjölda atvika þar sem rússneskir hermenn drepa eða særa úkraínska hermenn sem hafa særst, verið teknir höndum eða sem reyna að gefast upp (hors de combat). Einnig eru dæmi um að særðir hermenn sem geta ekki tekið frekari þátt í átökum hafi verið drepnir með drónum. Öll slík dráp telst til stríðsglæpa og segir í skýrslunni að slíkum tilfellum hafi fjölgað mjög á síðasta ári. Nefndin hefur tekið viðtöl við 48 rússneska liðhlaupa sem segjast hafa fengið fyrirmæli frá yfirmönnum um að taka enga fanga og að drepa þá sem reyna að gefast upp, sem bendir að mati nefndarinnar til skipulagðrar stefnu. Brot Úkraínu Nefndin rannsakar tilkynnt brot beggja aðila í styrjöldinni. Einn þriggja meðlima nefndarinnar Pablo de Greiff, sagði í viðtali við breska blaðið The Telegraph að mikill munur væri þó á umfangi og alvarleika brotanna, sem væri vart hægt að bera saman (“here we are talking about completely different universes both of magnitude and of gravity”). Engu að síður hefur nefndin rannsakað upplýsingar um að úkraínskir hermenn hafi drepið rússneska hermenn sem voru alvarlega særðir eða höfðu gefist upp. Þó sagði de Greiff að þar hamlaði rannsóknum að Rússar hafi neitað að eiga samstarf við nefndina og hafi ekki svarað neinu af 34 erindum hennar sem vörðuðu möguleg brot á rússneskum hermönnum. Einnig fjallar nefndið um brot úkraínskra stjórnvalda gegn aðilum sem sakaðir hafa verið um að vinna með hernámsliði eða almennt með rússneskum stjórnvöldum. Er þar um að ræða mannréttindabrot á borð við ólöglegar handtökur og fangelsun, pyntingar í tveimur tilfellum og eitt þvingað mannshvarf. Ólöglegt árásarstríð Allt þetta á sér vitanlega stað í kjölfar þess að Rússar hófu ólöglegt stríð sitt, í trássi við Stofnsáttmála Sameinuðu Þjóðanna, gegn Úkraínu fyrir rúmum þremur árum. Upphaf átakanna var hins vegar 2014 og hafa skýrslur SÞ áður fjallað um fregnir af mannréttindabrotum á hernumdum svæðum sem reynst hefur erfitt að rannsaka vegna skorts á aðgengi sérfræðinga. Eins er rétt að athuga að skýrslan sem hér er fjallað um nær aðeins til tiltekinna brota, og nær því ekki utan um önnur brot eins og ólöglegar árásir rússneska hersins á borgara og borgaraleg skotmörk. Eins hafa aðrar skýrslur SÞ fjallað um brot á réttindum barna, þar á meðal ólöglegan brottflutning barna frá Úkraínu. Mannréttindafulltrúi Sameinuðu þjóðanna fjallaði nýlega í ræðu um umfangsmikil mannréttindaáhrif stríðsins sem og mikilvægi þess að friður náist á grundvelli mannréttinda. Höfundur er hernaðarsagnfræðingur og fyrrverandi starfsmaður íslensku utanríkisþjónustunnar. Hann starfaði náið með mannréttindateymi SÞ í Afganistan 2009-11. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erlingur Erlingsson Mest lesið Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson Skoðun Skoðun Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Hlustum í eitt skipti á foreldra Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hugleiðingar um ástandið fyrir botni Miðjarðarhafs Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Sjá meira
Þrátt fyrir að mikill fréttaflutningur sé nú um Úkraínustríðið þá er helst fjallað um framgang átakanna, stuðning Vesturlanda og mögulegar leiðir til friðar. Sjaldan er fjallað um þann gríðarlega fjölda stríðsglæpa og mannréttindabrota sem einkennt hafa ólöglegan hernað og hernám Rússa. Mannréttindaráð Sameinuðu Þjóðanna, sem Ísland situr í, skipaði sjálfstæða rannsóknarnefnd í marsbyrjun 2022 til þess að að rannsaka brot á alþjóðlegum mannréttinda- og mannúðarlögum og tengda glæpi í samhengi átakanna. Nefndin var skipuð með vísan til fregna af “grófum og kerfisbundnum mannréttindabrotum” Rússa. Rannsóknarnefndina leiðir norski mannréttindasérfræðingurinn Erik Møse, fyrrverandi dómari við Mannréttindadómstól Evrópu og fyrrverandi forseti Alþjóðadómstóls sem stofnaður var í kjölfar þjóðarmorðsins í Rúanda. Með honum skipa nefndina virtir sérfræðingar í mannréttindamálum frá Kólumbíu og Indlandi. Nefndin sendi frá sér nýja skýrslu 19. mars sl. sem hefur verið töluvert fjallað um í fjölmiðlum erlendis, en lítið eða ekkert hér heima. Í henni er fjallað um gríðarlegt umfang mannréttindabrota rússneskra stjórnvalda í Úkraínu. Þvinguð mannshvörf Skýrslur nefndarinnar hafa áður fjallað um hvernig rússnesk stjórnvöld beita umfangsmiklum þvinguðum mannshvörfum í öllum herteknum héruðum. Fórnarlömb eru t.d. sveitastjórnarfólk, opinberir starfsmenn, blaðamenn og aðrir sem Rússar telja að ógni hernaðarlegum markmiðum þeirra í Úkraínu. Margir stríðsfangar hafa einnig verið látnir hverfa með sama hætti. Lítið er vitað um afdrif fólksins, en til margra þeirra hefur ekkert spurst mánuðum eða árum saman. Fólk sem hefur verið látið hverfa hefur einnig orðið fórnarlömb alvarlegra brota og glæpa, svo sem að sæta pyntingum og kynferðisofbeldi. Rússnesk yfirvöld hafa neitað að veita upplýsingar um afdrif fólksins sem nefndin telur skýrt merki um viðleitni Rússa að neita þeim um lögbundna vernd. Í ljósi sönnunargagna sem nefndin hefur aflað, er niðurstaða hennar að þessi þvinguðu mannshvörf séu hluti af skipulagðri stefnu rússneskra stjórnvalda og teljist glæpir gegn mannkyni. Pyntingar Nefndin hefur áður komist að þeirri niðurstöðu að pyntingar rússneskra stjórnvalda í Úkraínu teljist glæpir gegn mannkyni. Þá kemur fram að grófustu pyntingunum var beitt við yfirheyrslur, oft undir stjórn Öryggisþjónustu Rússlands (FSB). Meðal pyntingaraðferða sem beitt hefur verið eru harkalegar barsmíðar, raflost, bruni, kyrkingar, kæfingar og hengingar, auk nauðgana og annars kynferðisofbeldis. Fórnarlömb pyntinga Rússa voru bæði borgarar og stríðsfangar og nefndin nefnir að pyntingum var beitt í refsiskyni, en einnig til þess að knýja fram falskar játningar eða vitnisburð sem nota mætti gegn öðrum. Nefndin kemst að þeirri niðurstöðu að þessi skipulagða beiting pyntinga hafi það að markmiði að hafa stjórn á íbúum hertekinna svæða og þannig tryggja yfirráð Rússa. Kerfisbundið kynferðisofbeldi Í framhaldi af fyrri niðurstöðum nefndarinnar um kerfisbundna beitingu kynferðisofbeldis við pyntingar fjallar skýrslan um nýjar upplýsingar um slíkt ofbeldi gegn konum sem teknar hafa verið haldi. Rússnesk stjórnvöld beittu konur nauðgunum og hópnauðgunum auk annars ofbeldis með því markmiði að niðurlægja. Slíkt ofbeldi hefur vitanlega langvarandi áhrif á fórnarlömb þess. Lýsingar á þessum pyntingum eru ítarlegar í skýrslunni og vert að kynna sér vitnisburðinn þó hann sé ekki birtur hér. Samkvæmt fyrri skýrslum nefndarinnar voru flest fórnarlömb kynferðisofbeldis Rússa karlmenn, en þessi skýrsla lýsir því hvernig því er einnig beitt gegn konum. Kemst nefndin að þeirri niðurstöðu að þetta ofbeldi teljist stríðsglæpir sem hafi langvarandi líkamlegt og andlegt tjón í för með sér. A 26-year-old female prisoner of war, who was detained for over two years by Russian authorities after her surrender in May 2022, was subjected to multiple acts of violence in a detention facility in the Russian Federation. During interrogations, personnel of the Federal Penitentiary Service tied her hands and severely beat her for hours on various parts of her body. During one such session, they removed her top clothing, hung her by her arms and further beat her in that position. During another session, they stripped her naked, placed her face down, blindfolded. They tied her hands and ankles, and raped her with a rubber baton, while telling her that she deserved everything that had happened to her. The victim was bleeding, lost consciousness and could not stand or walk after that. She stated, “It was just pain. I couldn’t even breathe. I couldn’t understand why they would do that to me, how they could do that to someone”. The former detainee suffered other acts of abuse and humiliation and was ultimately placed in solitary confinement for eight months. After her release, she had to undergo medical rehabilitation, two surgeries, and developed an additional serious medical condition. Aftökur stríðsfanga Skýrslan fjallar einnig um rannsóknir nefndarinnar á vaxandi fjölda atvika þar sem rússneskir hermenn drepa eða særa úkraínska hermenn sem hafa særst, verið teknir höndum eða sem reyna að gefast upp (hors de combat). Einnig eru dæmi um að særðir hermenn sem geta ekki tekið frekari þátt í átökum hafi verið drepnir með drónum. Öll slík dráp telst til stríðsglæpa og segir í skýrslunni að slíkum tilfellum hafi fjölgað mjög á síðasta ári. Nefndin hefur tekið viðtöl við 48 rússneska liðhlaupa sem segjast hafa fengið fyrirmæli frá yfirmönnum um að taka enga fanga og að drepa þá sem reyna að gefast upp, sem bendir að mati nefndarinnar til skipulagðrar stefnu. Brot Úkraínu Nefndin rannsakar tilkynnt brot beggja aðila í styrjöldinni. Einn þriggja meðlima nefndarinnar Pablo de Greiff, sagði í viðtali við breska blaðið The Telegraph að mikill munur væri þó á umfangi og alvarleika brotanna, sem væri vart hægt að bera saman (“here we are talking about completely different universes both of magnitude and of gravity”). Engu að síður hefur nefndin rannsakað upplýsingar um að úkraínskir hermenn hafi drepið rússneska hermenn sem voru alvarlega særðir eða höfðu gefist upp. Þó sagði de Greiff að þar hamlaði rannsóknum að Rússar hafi neitað að eiga samstarf við nefndina og hafi ekki svarað neinu af 34 erindum hennar sem vörðuðu möguleg brot á rússneskum hermönnum. Einnig fjallar nefndið um brot úkraínskra stjórnvalda gegn aðilum sem sakaðir hafa verið um að vinna með hernámsliði eða almennt með rússneskum stjórnvöldum. Er þar um að ræða mannréttindabrot á borð við ólöglegar handtökur og fangelsun, pyntingar í tveimur tilfellum og eitt þvingað mannshvarf. Ólöglegt árásarstríð Allt þetta á sér vitanlega stað í kjölfar þess að Rússar hófu ólöglegt stríð sitt, í trássi við Stofnsáttmála Sameinuðu Þjóðanna, gegn Úkraínu fyrir rúmum þremur árum. Upphaf átakanna var hins vegar 2014 og hafa skýrslur SÞ áður fjallað um fregnir af mannréttindabrotum á hernumdum svæðum sem reynst hefur erfitt að rannsaka vegna skorts á aðgengi sérfræðinga. Eins er rétt að athuga að skýrslan sem hér er fjallað um nær aðeins til tiltekinna brota, og nær því ekki utan um önnur brot eins og ólöglegar árásir rússneska hersins á borgara og borgaraleg skotmörk. Eins hafa aðrar skýrslur SÞ fjallað um brot á réttindum barna, þar á meðal ólöglegan brottflutning barna frá Úkraínu. Mannréttindafulltrúi Sameinuðu þjóðanna fjallaði nýlega í ræðu um umfangsmikil mannréttindaáhrif stríðsins sem og mikilvægi þess að friður náist á grundvelli mannréttinda. Höfundur er hernaðarsagnfræðingur og fyrrverandi starfsmaður íslensku utanríkisþjónustunnar. Hann starfaði náið með mannréttindateymi SÞ í Afganistan 2009-11.
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun