Fjárhagsstaða í landbúnaði Herdís Magna Gunnarsdóttir skrifar 23. október 2023 20:00 Ljóst er að þegar leið á árið 2021 að ákveðinn vendipunktur væri runninn upp í íslenskum landbúnaði. Í kjölfar innrásar Rússa inn í Úkraínu, sem gerðist í beinu framhaldi af Covid-19 faraldrinum og þeim efnahagsaðgerðum sem lagt var í til að stemma við neikvæðum hagrænum afleiðingum faraldursins, var hrint af stað kröppum verðlagshækkunum sem við erum enn að sjá afleiðingar af í dag. En þrátt fyrir að yfirleitt sé talað um verðlagshækkanir og verðbólgu í hinum almennasta skilningi er ljóst að áhrifin voru ekki jöfn yfir alla vöruliði. Hækkun á heimsmarkaðsverði á orku olli því að allur orkufrekur iðnaður og afurðir hans hækkuðu mun meira en margt annað í hagkerfinu. Þessu fundu bændur fyrir þegar verð á áburði rauk upp í hæstu hæðir, rúmlega tvöfaldaðist á milli ára, verð á plasti jókst einnig mikið sem og á eldsneyti. Staða bænda versnaði hratt og ljóst var að margir myndu eiga erfitt með að ná endum saman árið 2022. Til að bregðast við þessari stöðu sá ríkið sig nauðbeygt til að veita bændum svokallaðar sprettgreiðslur ofan á almenna opinbera styrki í landbúnaði því ljóst var að þeir myndu ekki duga til að bjarga starfsgreininni frá alvarlegu áfalli. Sprettgreiðslurnar námu tæplega 2,5 milljarða króna en metið var að aðfangahækkanir í landbúnaði hefðu í raun verið 8,9 milljarðar og því ljóst að þó sprettgreiðslurnar hefðu náð að fresta stórslysi var staðan enn grafalvarleg og nauðsynlegt væri fyrir bændur að rekstarumhverfi þeirra myndi batna sem allra fyrst. Á yfirstandandi ári hefur verð á áburði lækkað ca. 10%, langt frá því að stemma af hækkanirnar frá árinu áður sem voru yfir 110%, en þó búbót fyrir greinar eins og sauðfjárræktina þar sem áburðarkostnaður vegur mikið. Á móti kemur að verð á kjarnfóðri hélt áfram að hækka með alvarlegum neikvæðum áhrifum á mjólkur, nautakjöts, alifugla, svína og eggjaframleiðslu. Telja Bændasamtök Íslands að hækkun aðfanga í landbúnaðaframleiðslu nemi yfir milljarði króna á þessu ári, sem leggst ofan á tæplega 9 milljarða hækkun síðasta árs. Síðast en ekki síst hefur fjármagnskostnaður leikið bændur grátt. Margar búgreinar hafa á undanförnum árum gengið i gegnum vegleg fjárfestingaferli til þess að geta bætt framleiðslugæði, hagrætt í rekstri og bætt aðbúnað dýra sinna. Er það gert til að svara kalli stjórnvalda og almennings um nútímavænni framleiðsluhætti og lægra verð. Þessar fjárfestingar eru veigamiklar og er horft til þess að þær borgi sig til baka yfir lengri tíma. Undanfarin 20 ár hefur eftirspurn mjólkur aukist um tugi milljóna lítra hér á landi og íslenskir kúabændur brugðist hratt við þeirri eftirspurn með aukinni framleiðslu. Árið 2015 fór af stað mikil fjárfestingahrina í mjólkurframleiðslu og stóð hún yfir fram til 2019. Á þeim tíma jukust eignir mjólkurbýla um 50% og skuldir um það sama. Fjárfestingar þessar (aðallega í nýjum fjósum og mjaltaþjónum) hafa hjálpað kúabændum að stækka býlin sín upp í hagkvæmari stærðir og auka við framleiðslu sína án þess að þurfa að auka vinnuframlag á marktækan hátt. Að flestra mati skynsamleg ákvörðun sem styrkti samkeppnishæfni íslenskrar mjólkurframleiðslu. Þegar ákveðið var að fara í þessar fjárfestingar voru aðstæður hagkvæmar og ekkert benti til þess að á sjóndeildahringnum væru heimsfaraldur og stríð. Ef horft er á fjármagnskostnað kúabúa sem hluta af framleiðslukostnaði hvers mjólkurlítra má sjá að samkvæmt okkar áætlunum hefur hann hækkað úr 20 kr/ltr árið 2020 í tæplega 35kr/ltr í ár. Hlutfallslega nemur þetta um 18% af kostnaði við hvern lítra, nánast jafn mikið og fóðrið sem kýrnar éta til að búa til mjólkina.[1] Fyrir meðal býli, samkvæmt rekstrarverkefni RML, má áætla að fjármagnskostnaður einn og sér muni vera yfir 12 milljónir króna á þessu ári. Ekki eru til jafn greinagóð gögn fyrir svína, eggja og alifuglarækt en má áætla að fjármagnskostnaður hafi einnig haft alvarlegar afleiðingar á rekstarafkomu þar. Þau býli hafa einnig gengið í gegnum mikla endurnýjun á undanförum árum, aðallega til að bæta aðbúnað dýra og tryggja að við framleiðslu íslenskra afurða sé dýravelferð ávalt eins og best er á kosið. Kjör bænda Það hefur lengi verið ljóst að þó lög kveði á um að kjör bænda skuli vera sambærileg öðrum starfsstéttum með tilliti til þekkingar og ábyrgðar þá sé það langt frá því að vera raunin. Ef rýnt er í gögn Hagstofunnar yfir rekstar og efnahagsreikningar í landbúnaði blasir við hversu alvarlegur vandinn er. Árið 2021 voru sauðfjárbýli með yfir 300 kindur að skila undir sex milljónum króna í hendur bændanna sem reka býlið.[1]Gerir það minna en 500.000 krónur á mánuði. Eignarmyndun var síðan aðrar 500.000 krónur yfir árið. Taka skal sérstaklega fram að 2021 var talið gott ár í íslenskum landbúnaði miðað við árin á undan og sérstaklega árin sem á eftir komu. Nokkuð ljóst er að bæði í ár og í fyrra munu bændur ekki geta greitt sér laun nema með því að skuldsetja sig fyrir þeim. Bændur eru orðnir vanir því að lifa á litlu og því er mikilvægt að leggja áherslu á að nú sé ástandið mjög slæmt en slæmt hefur það verið í lengri tíma. Ef jafna á út kjör bænda við samanburðarstétt[2] þurfa þeir að fá um það bil 12 milljónir í laun fyrir sín störf. Ef meðal afkoma sauðfjárbónda, kúabónda og holdanautabónda eru dregin frá meðallaunum samanburðarstéttanna og það svo margfaldað með fjölda býla í hverri búgrein er niðurstaðan sú að rúmlega 20 milljarða þurfi til að jafna út kjörin í ár. Er það miðað við að hvert býli sé eitt starfsgildi en ljóst er að mörg þeirra krefjist meira vinnuframlags en svo. Árið 2021 er áætlað út frá gögnum Hagstofunnar að meðal kúabú hafi skilað eigendum sínum 8,5 milljónum króna í laun og hagnað og öðrum 4,5 milljónum í eignarmyndun á býlinu. Mikill viðsnúningur er hinsvegar á kjörum þeirra frá og með árinu 2022 þar sem kjör þeirra hrynja. Samkvæmt áætlun BÍ var afkoma meðal kúabús ekki nema 1,4 milljónir króna á síðasta ári. Enn er of margt óljóst um stöðuna á þessu ári til að áætla um það, okkur ætti þó öllum að vera ljóst að staðan er alvarleg en vonandi hafa hækkanir á afurðarverði komið í veg fyrir að allra verstu spár rætist. Höfundur er varaformaður Bændasamtaka Íslands. 1) Rekstrarverkefni RML sem gunnur, útreikningar BÍ fyrir árið 2023 2) Laun og launatengd gjöld + hagnaður 3) Settur var saman pottur af iðnmenntuðum starfstitlum í launagögnum Hagstofunnar og stuðst við það sem samanburðarstétt. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Landbúnaður Mest lesið Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Ljóst er að þegar leið á árið 2021 að ákveðinn vendipunktur væri runninn upp í íslenskum landbúnaði. Í kjölfar innrásar Rússa inn í Úkraínu, sem gerðist í beinu framhaldi af Covid-19 faraldrinum og þeim efnahagsaðgerðum sem lagt var í til að stemma við neikvæðum hagrænum afleiðingum faraldursins, var hrint af stað kröppum verðlagshækkunum sem við erum enn að sjá afleiðingar af í dag. En þrátt fyrir að yfirleitt sé talað um verðlagshækkanir og verðbólgu í hinum almennasta skilningi er ljóst að áhrifin voru ekki jöfn yfir alla vöruliði. Hækkun á heimsmarkaðsverði á orku olli því að allur orkufrekur iðnaður og afurðir hans hækkuðu mun meira en margt annað í hagkerfinu. Þessu fundu bændur fyrir þegar verð á áburði rauk upp í hæstu hæðir, rúmlega tvöfaldaðist á milli ára, verð á plasti jókst einnig mikið sem og á eldsneyti. Staða bænda versnaði hratt og ljóst var að margir myndu eiga erfitt með að ná endum saman árið 2022. Til að bregðast við þessari stöðu sá ríkið sig nauðbeygt til að veita bændum svokallaðar sprettgreiðslur ofan á almenna opinbera styrki í landbúnaði því ljóst var að þeir myndu ekki duga til að bjarga starfsgreininni frá alvarlegu áfalli. Sprettgreiðslurnar námu tæplega 2,5 milljarða króna en metið var að aðfangahækkanir í landbúnaði hefðu í raun verið 8,9 milljarðar og því ljóst að þó sprettgreiðslurnar hefðu náð að fresta stórslysi var staðan enn grafalvarleg og nauðsynlegt væri fyrir bændur að rekstarumhverfi þeirra myndi batna sem allra fyrst. Á yfirstandandi ári hefur verð á áburði lækkað ca. 10%, langt frá því að stemma af hækkanirnar frá árinu áður sem voru yfir 110%, en þó búbót fyrir greinar eins og sauðfjárræktina þar sem áburðarkostnaður vegur mikið. Á móti kemur að verð á kjarnfóðri hélt áfram að hækka með alvarlegum neikvæðum áhrifum á mjólkur, nautakjöts, alifugla, svína og eggjaframleiðslu. Telja Bændasamtök Íslands að hækkun aðfanga í landbúnaðaframleiðslu nemi yfir milljarði króna á þessu ári, sem leggst ofan á tæplega 9 milljarða hækkun síðasta árs. Síðast en ekki síst hefur fjármagnskostnaður leikið bændur grátt. Margar búgreinar hafa á undanförnum árum gengið i gegnum vegleg fjárfestingaferli til þess að geta bætt framleiðslugæði, hagrætt í rekstri og bætt aðbúnað dýra sinna. Er það gert til að svara kalli stjórnvalda og almennings um nútímavænni framleiðsluhætti og lægra verð. Þessar fjárfestingar eru veigamiklar og er horft til þess að þær borgi sig til baka yfir lengri tíma. Undanfarin 20 ár hefur eftirspurn mjólkur aukist um tugi milljóna lítra hér á landi og íslenskir kúabændur brugðist hratt við þeirri eftirspurn með aukinni framleiðslu. Árið 2015 fór af stað mikil fjárfestingahrina í mjólkurframleiðslu og stóð hún yfir fram til 2019. Á þeim tíma jukust eignir mjólkurbýla um 50% og skuldir um það sama. Fjárfestingar þessar (aðallega í nýjum fjósum og mjaltaþjónum) hafa hjálpað kúabændum að stækka býlin sín upp í hagkvæmari stærðir og auka við framleiðslu sína án þess að þurfa að auka vinnuframlag á marktækan hátt. Að flestra mati skynsamleg ákvörðun sem styrkti samkeppnishæfni íslenskrar mjólkurframleiðslu. Þegar ákveðið var að fara í þessar fjárfestingar voru aðstæður hagkvæmar og ekkert benti til þess að á sjóndeildahringnum væru heimsfaraldur og stríð. Ef horft er á fjármagnskostnað kúabúa sem hluta af framleiðslukostnaði hvers mjólkurlítra má sjá að samkvæmt okkar áætlunum hefur hann hækkað úr 20 kr/ltr árið 2020 í tæplega 35kr/ltr í ár. Hlutfallslega nemur þetta um 18% af kostnaði við hvern lítra, nánast jafn mikið og fóðrið sem kýrnar éta til að búa til mjólkina.[1] Fyrir meðal býli, samkvæmt rekstrarverkefni RML, má áætla að fjármagnskostnaður einn og sér muni vera yfir 12 milljónir króna á þessu ári. Ekki eru til jafn greinagóð gögn fyrir svína, eggja og alifuglarækt en má áætla að fjármagnskostnaður hafi einnig haft alvarlegar afleiðingar á rekstarafkomu þar. Þau býli hafa einnig gengið í gegnum mikla endurnýjun á undanförum árum, aðallega til að bæta aðbúnað dýra og tryggja að við framleiðslu íslenskra afurða sé dýravelferð ávalt eins og best er á kosið. Kjör bænda Það hefur lengi verið ljóst að þó lög kveði á um að kjör bænda skuli vera sambærileg öðrum starfsstéttum með tilliti til þekkingar og ábyrgðar þá sé það langt frá því að vera raunin. Ef rýnt er í gögn Hagstofunnar yfir rekstar og efnahagsreikningar í landbúnaði blasir við hversu alvarlegur vandinn er. Árið 2021 voru sauðfjárbýli með yfir 300 kindur að skila undir sex milljónum króna í hendur bændanna sem reka býlið.[1]Gerir það minna en 500.000 krónur á mánuði. Eignarmyndun var síðan aðrar 500.000 krónur yfir árið. Taka skal sérstaklega fram að 2021 var talið gott ár í íslenskum landbúnaði miðað við árin á undan og sérstaklega árin sem á eftir komu. Nokkuð ljóst er að bæði í ár og í fyrra munu bændur ekki geta greitt sér laun nema með því að skuldsetja sig fyrir þeim. Bændur eru orðnir vanir því að lifa á litlu og því er mikilvægt að leggja áherslu á að nú sé ástandið mjög slæmt en slæmt hefur það verið í lengri tíma. Ef jafna á út kjör bænda við samanburðarstétt[2] þurfa þeir að fá um það bil 12 milljónir í laun fyrir sín störf. Ef meðal afkoma sauðfjárbónda, kúabónda og holdanautabónda eru dregin frá meðallaunum samanburðarstéttanna og það svo margfaldað með fjölda býla í hverri búgrein er niðurstaðan sú að rúmlega 20 milljarða þurfi til að jafna út kjörin í ár. Er það miðað við að hvert býli sé eitt starfsgildi en ljóst er að mörg þeirra krefjist meira vinnuframlags en svo. Árið 2021 er áætlað út frá gögnum Hagstofunnar að meðal kúabú hafi skilað eigendum sínum 8,5 milljónum króna í laun og hagnað og öðrum 4,5 milljónum í eignarmyndun á býlinu. Mikill viðsnúningur er hinsvegar á kjörum þeirra frá og með árinu 2022 þar sem kjör þeirra hrynja. Samkvæmt áætlun BÍ var afkoma meðal kúabús ekki nema 1,4 milljónir króna á síðasta ári. Enn er of margt óljóst um stöðuna á þessu ári til að áætla um það, okkur ætti þó öllum að vera ljóst að staðan er alvarleg en vonandi hafa hækkanir á afurðarverði komið í veg fyrir að allra verstu spár rætist. Höfundur er varaformaður Bændasamtaka Íslands. 1) Rekstrarverkefni RML sem gunnur, útreikningar BÍ fyrir árið 2023 2) Laun og launatengd gjöld + hagnaður 3) Settur var saman pottur af iðnmenntuðum starfstitlum í launagögnum Hagstofunnar og stuðst við það sem samanburðarstétt.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun