Ómakleg neikvæðni gagnvart vestrænni menningu Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 1. mars 2022 07:31 Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun