Þjóðgarðar í Bandaríkjunum og á Íslandi Bjarni Páll Ingason skrifar 16. desember 2020 11:01 Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hálendisþjóðgarður Þjóðgarðar Bandaríkin Mest lesið Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson skrifar Skoðun Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson skrifar Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur.
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun