Ekki metin er til fjár Þórlindur Kjartansson skrifar 14. desember 2018 08:00 Það er ekki meira en rúmlega ein kynslóð síðan jólagjafir fóru að ryðja sér til rúms á Íslandi. Um jólagjafir segir í Sögu daganna, eftir Árna Björnsson þjóðháttafræðing, að þangað til fyrir rúmri öld hafi þær einungis tíðkast meðal höfðingja. Almenningur fékk um jól gjarnan gefnar flíkur og var litið á það sem eins konar jólabónus eða desember-uppbót miklu frekar en hátíðlegan viðurgjörning í tilefni af fæðingu frelsarans. Hér á landi voru sumargjafir miklu algengari fyrr á öldum. En með góðri hjálp kapítalismans hefur tekist að snúa þessu rækilega við. Nú til dags er ómögulegt að ímynda sér jólahátíðina öðruvísi en að hún snúist að meira eða minna leyti um gjafir.Jólagjafastúss og stress Hjá mörgum getur þetta gjafastúss snúist upp í heiftúðlega útgáfu af jólastressi. Væntingar gefenda og þiggjenda eru miklar. Svipurinn þegar pappírinn er rifinn af bögglunum þarf að endurspegla bæði undrun og ánægju—það er það sem stefnt er að. Foreldrar vilja sjá börnin sín ljóma upp af geðshræringu og rjúka svo í fang mömmu og pabba til þess að kreista þau og lýsa því yfir að þau séu sko best af öllum í heiminum. Og pabbarnir og mömmurnar vilja gefa hvort öðru gjafir sem framkalla gapandi undrun yfir hugmyndaauðgi og rausnarskap lífsförunautarins. Svo á makinn að leggja hendur í skaut sér og andvarpa „elsku besta, þetta er nú alltof mikið. Hvernig gastu vitað að mig langaði í þetta?“ Og góðir foreldrar kenna börnunum sínum að láta aldrei skína í vonbrigði. Öllum frændum og frænkum, öfum og ömmum, skal fagnað jafn innilega og hlýlega—hvort sem pakkarnir voru mjúkir eða harðir, dýrir eða billegir, fabrikkusmíðaðir eða handföndraðir. Það borgar sig að læra ungur sýndarþakklæti svo fólki finnist nú ekki leiðinlegt að gefa manni gjafir.Hagfræði jólagjafa Fyrir þá sem lært hafa hagfræði er jólagjafakvíðinn furðulegt fyrirbæri. Sú fræði kennir nefnilega þann sannleika að jóla- og afmælisgjafir séu í raun fáránlegar. Hinn skynsami maður, sem lætur rökhugsun ráða, áttar sig vitaskuld á þeirri gegndarlausu sóun á fjármunum og vinnuafli sem á sér stað þegar þorri þjóðarinnar hamast við það í heilan mánuð, og eyðir milljörðum króna, í að reyna að giska á það hvað geti mögulega „hitt í mark“ hjá öllum þeim sem til stendur að gleðja. Það má nefnilega teljast augljóst að það muni ekki takast nema í litlu broti tilvika að hitta á gjöf sem uppfyllir þau skilyrði að vera í fyrsta lagi eitthvað sem gleður, í öðru lagi eitthvað sem þiggjandinn hefði ekki getað fengið sér sjálfur—og í þriðja lagi að ekki hefði verið hagkvæmara að kaupa gjöfina á útsölu í janúar. Eina vitræna niðurstaða hagfræðinnar er því sú að leggja umsvifalaust af allt þetta gjafasýsl og gefa bara peninga í staðinn sem þiggjandinn getur ráðstafað að eigin vild. Og ef við gerum ráð fyrir að fólk muni að jafnaði eyða nokkurn veginn sömu upphæð í gjöf fyrir þiggjandann eins og þiggjandinn eyðir í gjöf fyrir gefandann, þá myndi hinn skynsami hagfræðingur benda á að það fælist enginn annar óþarfa umsýslukostnaður í gjafastússinu. Miklu hagkvæmara væri einfaldlega að fólk keypti sér sjálft það sem það langaði í. Ef einhvers konar ójafnvægi er á milli aðila, þannig að annar gefur að jafnaði miklu dýrari gjöf en hinn, þá væri skynsamlegast að sá rausnarlegri (eða ríkari) millifærði einfaldlega yfir á hinn aðilann upphæð sem samsvarar því mismunandi verðmæti á gjöfum sem ella gengju þar á milli. Rómantískt, ekki satt?Allt sem engu skiptir En eins og í svo mörgu öðru þá útskýrir hagfræðin fullkomlega allt sem engu skiptir en skilur ekkert í því sem skiptir öllu máli. Alveg eins og segir í söngtextanum þá verður jólagjöfin í ár ekki metin til fjár—og skiptir þá ekki máli hvort gjöfin er „ég sjálf hvorki að hluta til né hálf“, góð bók, vönduð flík, skemmtilegt leikfang—eða fullkomlega misheppnuð tilraun til þess að stugga einhverjum út í nýtt áhugamál. Hið eina raunverulega vægi gjafarinnar er sá tími og sú tilfinning og væntumþykja sem fer í að hugsa um það hvernig maður geti glatt aðra manneskju. Það er sóunin sjálf sem er verðmætið.Fögur sóun Og ef sóunin er verðmætið í jólagjöfunum þá gildir það margfalt um jólakortin. Þegar ég ólst upp var sá siður mjög minnistæður að skrifa jólakort og opna þau sem borist höfðu á aðfangadagskvöld. Kortin voru þá undantekningarlaust handskrifuð og í þeim voru stundum sögð tíðindi af fólki, sem nú til dags hefðu líklega frést fyrir löngu á Facebook, og það var áhugavert að skoða þessi kort, sjá hversu ólíka rithönd fólk hafði, og hugsa með sér að allir þeir sem sendu kort hefðu gefið sér stutta stund og hugsað til viðtakandans—þótt ekki væri nema í þær fáu sekúndur sem það tók að hripa niður nafnið á umslagið og kvitta fyrir inni í korti. Svo kom til sögunnar svokölluð mail-merge viðbót í hinu mjög svo hagkvæma forriti Excel. Þá gat fólk sent miklu fleiri jólakort á mun styttri tíma og þurfti ekki annað að gera en að líma adressuna framan á umslagið. Fljótlega fór svo að tíðkast að fólk léti prenta allt innvolsið í kortunum líka og senda öllum bara nákvæmlega sömu romsuna sem var prentuð í prentsmiðju og dælt út á einu augabragði og svo stimpluð í pósthúsinu. Þetta var auðvitað fyrirboði dauða jólakortsins hjá flestum enda kemur reglulega upp sú umræða að hin ýmsu ráðuneyti, fyrirtæki og stofnanir ættu bara að gefa andvirði jólakortabruðlsins til góðra málefna. Þessi hagkvæmni bitnar auðvitað á innileikanum, því í stað þess að vita að sendandinn hafi hugsað til manns, þá getur maður yljað sér við þá tilhugsun að nafnið manns sé skráð í Excel skjal í tölvu og ekki hafi verið gerðar sérstakar ráðstafanir til þess að fjarlægja það þetta árið.Sælla að gefa Alls konar sálfræðingar leggja mikla áherslu á þakklætið um þessar mundir, einkum af því að maður græðir víst svo mikið á því sjálfur að vera þakklátur öðrum. Það eru engin ný tíðindi. Pétur Sigurðsson ritstjóri lét eftir sig spakmælið að besta leiðin til að finna hamingjuna sé að gera aðra hamingjusama. Og um jólin er örugglega hollt að reyna að njóta þess að hugsa til annarra, fara með brosi yfir lista af fólki sem maður er þakklátur fyrir, gefa sér tíma til þess að skrifa nokkur kort og hafa ekki áhyggjur af því hvort allar gjafirnar hitti í mark. Það er hugurinn sem gildir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Forsetinn minn Eygló Egilsdóttir Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun Höndlum MS saman Hjördís Ýrr Skúladóttir Skoðun Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir Skoðun Ég vil óumdeildan forseta Guðrún Jónsdóttir Skoðun Gallar frambjóðandans - hjálparhönd til óákveðinna Gunnar Helgason Skoðun Orkan hjá Höllu Hrund Sara Oskarsson Skoðun Ísrael verður að hætta að drepa saklausa borgara á Gaza Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Skoðun Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson skrifar Skoðun Höndlum MS saman Hjördís Ýrr Skúladóttir skrifar Skoðun Forsetinn minn Eygló Egilsdóttir skrifar Skoðun Ísrael verður að hætta að drepa saklausa borgara á Gaza Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Að kjósa með hjartanu! Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Heilt kjörtímabil án árangurs í loftslagsmálum Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun „Nema í alveg sérstökum tilvikum“ Sigurður Örn Hilmarsson skrifar Skoðun Forseti Íslands – Katrín Jakobsdóttir Guðjón Þórir Sigfússon skrifar Skoðun Baldur er leiðtogi og mannasættir Karl Ágúst Ipsen skrifar Skoðun Fyrir börnin okkar Gunnar Ingi Valgeirsson skrifar Skoðun Stjórnvöld eru stefnulaus í barna- og fjölskyldumálum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Halla Hrund fyrir framtíðina Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir skrifar Skoðun Ferðamálastefna til framtíðar Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fótbolti og forseti Tómas Ingi Tómasson skrifar Skoðun Taktík. - Fyrir fegurðina og lýðræðið Gunnlaugur Ólafsson skrifar Skoðun Kjósum Baldur fyrir öryggi okkar allra Ragnheiður Hergeirsdóttir skrifar Skoðun Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Þess vegna er Halla Hrund efst Gunnhildur Fríða Hallgrímsdóttir skrifar Skoðun Forsetakosning, auðlindir í þágu almennings Gunnar Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir lætur verkin tala Sigurborg Arnarsdóttir skrifar Skoðun Forsetakosningar: Menningarlegt forræði fjórða valdsins Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Hver á að vera minn forseti? Auður Aþena Einarsdóttir skrifar Skoðun Halla Hrund – með víðtæka þekkingu á áskorunum samtímans Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri til listnáms í Myndlistaskólanum í Reykjavík fyrir einstaklinga með þroskaskerðingu Björg Jóna Birgisdóttir skrifar Skoðun Vélakaup valdaelítunnar skal að vettugi hafa Ívar Hauksson skrifar Skoðun Báðar eru þær góður kostur, Katrín og Halla Hrund. Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Orkan hjá Höllu Hrund Sara Oskarsson skrifar Skoðun Kjósum Baldur fyrir unga fólkið Brynja Kristín Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Það er ekki meira en rúmlega ein kynslóð síðan jólagjafir fóru að ryðja sér til rúms á Íslandi. Um jólagjafir segir í Sögu daganna, eftir Árna Björnsson þjóðháttafræðing, að þangað til fyrir rúmri öld hafi þær einungis tíðkast meðal höfðingja. Almenningur fékk um jól gjarnan gefnar flíkur og var litið á það sem eins konar jólabónus eða desember-uppbót miklu frekar en hátíðlegan viðurgjörning í tilefni af fæðingu frelsarans. Hér á landi voru sumargjafir miklu algengari fyrr á öldum. En með góðri hjálp kapítalismans hefur tekist að snúa þessu rækilega við. Nú til dags er ómögulegt að ímynda sér jólahátíðina öðruvísi en að hún snúist að meira eða minna leyti um gjafir.Jólagjafastúss og stress Hjá mörgum getur þetta gjafastúss snúist upp í heiftúðlega útgáfu af jólastressi. Væntingar gefenda og þiggjenda eru miklar. Svipurinn þegar pappírinn er rifinn af bögglunum þarf að endurspegla bæði undrun og ánægju—það er það sem stefnt er að. Foreldrar vilja sjá börnin sín ljóma upp af geðshræringu og rjúka svo í fang mömmu og pabba til þess að kreista þau og lýsa því yfir að þau séu sko best af öllum í heiminum. Og pabbarnir og mömmurnar vilja gefa hvort öðru gjafir sem framkalla gapandi undrun yfir hugmyndaauðgi og rausnarskap lífsförunautarins. Svo á makinn að leggja hendur í skaut sér og andvarpa „elsku besta, þetta er nú alltof mikið. Hvernig gastu vitað að mig langaði í þetta?“ Og góðir foreldrar kenna börnunum sínum að láta aldrei skína í vonbrigði. Öllum frændum og frænkum, öfum og ömmum, skal fagnað jafn innilega og hlýlega—hvort sem pakkarnir voru mjúkir eða harðir, dýrir eða billegir, fabrikkusmíðaðir eða handföndraðir. Það borgar sig að læra ungur sýndarþakklæti svo fólki finnist nú ekki leiðinlegt að gefa manni gjafir.Hagfræði jólagjafa Fyrir þá sem lært hafa hagfræði er jólagjafakvíðinn furðulegt fyrirbæri. Sú fræði kennir nefnilega þann sannleika að jóla- og afmælisgjafir séu í raun fáránlegar. Hinn skynsami maður, sem lætur rökhugsun ráða, áttar sig vitaskuld á þeirri gegndarlausu sóun á fjármunum og vinnuafli sem á sér stað þegar þorri þjóðarinnar hamast við það í heilan mánuð, og eyðir milljörðum króna, í að reyna að giska á það hvað geti mögulega „hitt í mark“ hjá öllum þeim sem til stendur að gleðja. Það má nefnilega teljast augljóst að það muni ekki takast nema í litlu broti tilvika að hitta á gjöf sem uppfyllir þau skilyrði að vera í fyrsta lagi eitthvað sem gleður, í öðru lagi eitthvað sem þiggjandinn hefði ekki getað fengið sér sjálfur—og í þriðja lagi að ekki hefði verið hagkvæmara að kaupa gjöfina á útsölu í janúar. Eina vitræna niðurstaða hagfræðinnar er því sú að leggja umsvifalaust af allt þetta gjafasýsl og gefa bara peninga í staðinn sem þiggjandinn getur ráðstafað að eigin vild. Og ef við gerum ráð fyrir að fólk muni að jafnaði eyða nokkurn veginn sömu upphæð í gjöf fyrir þiggjandann eins og þiggjandinn eyðir í gjöf fyrir gefandann, þá myndi hinn skynsami hagfræðingur benda á að það fælist enginn annar óþarfa umsýslukostnaður í gjafastússinu. Miklu hagkvæmara væri einfaldlega að fólk keypti sér sjálft það sem það langaði í. Ef einhvers konar ójafnvægi er á milli aðila, þannig að annar gefur að jafnaði miklu dýrari gjöf en hinn, þá væri skynsamlegast að sá rausnarlegri (eða ríkari) millifærði einfaldlega yfir á hinn aðilann upphæð sem samsvarar því mismunandi verðmæti á gjöfum sem ella gengju þar á milli. Rómantískt, ekki satt?Allt sem engu skiptir En eins og í svo mörgu öðru þá útskýrir hagfræðin fullkomlega allt sem engu skiptir en skilur ekkert í því sem skiptir öllu máli. Alveg eins og segir í söngtextanum þá verður jólagjöfin í ár ekki metin til fjár—og skiptir þá ekki máli hvort gjöfin er „ég sjálf hvorki að hluta til né hálf“, góð bók, vönduð flík, skemmtilegt leikfang—eða fullkomlega misheppnuð tilraun til þess að stugga einhverjum út í nýtt áhugamál. Hið eina raunverulega vægi gjafarinnar er sá tími og sú tilfinning og væntumþykja sem fer í að hugsa um það hvernig maður geti glatt aðra manneskju. Það er sóunin sjálf sem er verðmætið.Fögur sóun Og ef sóunin er verðmætið í jólagjöfunum þá gildir það margfalt um jólakortin. Þegar ég ólst upp var sá siður mjög minnistæður að skrifa jólakort og opna þau sem borist höfðu á aðfangadagskvöld. Kortin voru þá undantekningarlaust handskrifuð og í þeim voru stundum sögð tíðindi af fólki, sem nú til dags hefðu líklega frést fyrir löngu á Facebook, og það var áhugavert að skoða þessi kort, sjá hversu ólíka rithönd fólk hafði, og hugsa með sér að allir þeir sem sendu kort hefðu gefið sér stutta stund og hugsað til viðtakandans—þótt ekki væri nema í þær fáu sekúndur sem það tók að hripa niður nafnið á umslagið og kvitta fyrir inni í korti. Svo kom til sögunnar svokölluð mail-merge viðbót í hinu mjög svo hagkvæma forriti Excel. Þá gat fólk sent miklu fleiri jólakort á mun styttri tíma og þurfti ekki annað að gera en að líma adressuna framan á umslagið. Fljótlega fór svo að tíðkast að fólk léti prenta allt innvolsið í kortunum líka og senda öllum bara nákvæmlega sömu romsuna sem var prentuð í prentsmiðju og dælt út á einu augabragði og svo stimpluð í pósthúsinu. Þetta var auðvitað fyrirboði dauða jólakortsins hjá flestum enda kemur reglulega upp sú umræða að hin ýmsu ráðuneyti, fyrirtæki og stofnanir ættu bara að gefa andvirði jólakortabruðlsins til góðra málefna. Þessi hagkvæmni bitnar auðvitað á innileikanum, því í stað þess að vita að sendandinn hafi hugsað til manns, þá getur maður yljað sér við þá tilhugsun að nafnið manns sé skráð í Excel skjal í tölvu og ekki hafi verið gerðar sérstakar ráðstafanir til þess að fjarlægja það þetta árið.Sælla að gefa Alls konar sálfræðingar leggja mikla áherslu á þakklætið um þessar mundir, einkum af því að maður græðir víst svo mikið á því sjálfur að vera þakklátur öðrum. Það eru engin ný tíðindi. Pétur Sigurðsson ritstjóri lét eftir sig spakmælið að besta leiðin til að finna hamingjuna sé að gera aðra hamingjusama. Og um jólin er örugglega hollt að reyna að njóta þess að hugsa til annarra, fara með brosi yfir lista af fólki sem maður er þakklátur fyrir, gefa sér tíma til þess að skrifa nokkur kort og hafa ekki áhyggjur af því hvort allar gjafirnar hitti í mark. Það er hugurinn sem gildir.
Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun
Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson Skoðun
Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson skrifar
Skoðun Halla Hrund – með víðtæka þekkingu á áskorunum samtímans Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Einstakt tækifæri til listnáms í Myndlistaskólanum í Reykjavík fyrir einstaklinga með þroskaskerðingu Björg Jóna Birgisdóttir skrifar
Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun
Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson Skoðun