Komir þú á Grænlands grund Gunnar Pálsson skrifar 9. apríl 2025 07:31 Tæplega hefur nokkur Íslendingur lýst þeim taugum sem hann bar til Grænlands betur en rímnaskáldið Sigurður Breiðfjörð. Kannski rann honum blóðið til skyldunnar, minnugur þess að annar Breiðfirðingur, Eiríkur rauði, hafði byggt landið forðum. Á heimsiglingu suður fyrir Hvarf árið 1834, að loknum fjórum árum með Grænlendingum, leit hann til baka með söknuði: Það væri vert ég væti brá að viðskilnaði okkrum, því ég undi yður hjá öðrum betur en nokkrum. Tveimur öldum síðar hefur viðskilnaður við Grænland aftur komið róti á íslenskt hugarfar. Að þessu sinni eiga þó aðrir í hlut. Eftir margendurteknar yfirlýsingar Bandaríkjaforseta um að hann hyggist yfirtaka þessa stærstu eyju veraldar, er það danska konungsveldið sem nú óttast að verða viðskila við Grænland. Einnig það gæti þó augljóslega komið við Ísland. Hætti Bandaríkin að virða fullveldi ríkja og alþjóðalög er enginn öruggur og allra síst óvopnaður nágranni. Eða svo er látið í veðri vaka. Fáum blandast hugur um að ummæli Bandaríkjaforseta stingi í stúf við þær siðvenjur sem lengst af hafa verið í heiðri hafðar í vestrænu varnarsamstarfi. Svona gerir maður ekki, var haft eftir dönskum ráðherra og lái honum hver sem vill. En þótt viðbrögðin séu skiljanleg, er ekki öll sagan þar með sögð. Hneykslun bandamanna má ekki verða til þess að athyglin beinist að umbúðunum frekar en innihaldinu og að birtingarmynd þeirra breytinga sem nú eru að eiga sér stað verði aðalatriðið en ekki ástæðurnar fyrir þeim. Festu Bandaríkin sér Grænland væri það ekki í fyrsta sinn sem eignarhald eyjarinnar skipti um hendur í trássi við fyrri eigendur. Þegar Noregur varð hluti danska konungdæmisins með stofnun Kalmarsambandsins á 14. öld, hafði Grænland lengi verið norsk hjálenda, líkt og Ísland. Í kjölfar Napóleonsstríðanna 1814 voru Danir neyddir til að láta Noreg af hendi við Svíþjóð, en héldu eftir hjálendum Noregs. Ein afleiðingin varð sú að fullveldi Noregs yfir Grænlandi færðist yfir til Danmerkur, án þess að Norðmenn, hvað þá sjálfir innbyggjar Grænlands, fengju um það ráðið. Hér var það ólán Noregs, líkt og Danmerkur, að hafa veðjað á rangan hest í Napóleonsstríðunum og þurft fyrir vikið að sætta sig við réttvísi sigurvegaranna. Eins og oft vill verða, réðu valdahlutföll því að stríðunum loknum hvernig skipaðist til um friðinn, en tilraunir Norðmanna til að endurvekja kröfu sína til hluta Grænlands fyrir dómstólum á tuttugustu öld reyndust árangurslausar. Hvort sem Bandaríkjaforseti tekur lagalegt tilkall Danmerkur til Grænlands alvarlega eða ekki, hefur áhugi Bandaríkjanna á Grænlandi frá upphafi lotið öðrum rökum. Hann er heldur ekki nýr af nálinni. Frá árinu 1867 hefur það gerst í embættistíð a.m.k. fjögurra forseta að rætt hafi verið um kaup á Grænlandi í Bandaríkjunum, áður en Trump tók upp þráðinn á fyrra tímabili sínu í embætti 2019. Bandaríkin höfðu raunar ekki látið við það sitja að falast eftir Grænlandi, heldur höfðu þau hernumið það 1940 í því skyni að verða fyrri til en Þjóðverjar sem þá höfðu þegar ruðst til ríkis í Danmörku. Þessa hernaðaraðgerð sína réttlættu Bandaríkin með vísan til svokallaðrar Monroe-kenningar, en undir yfirskyni hennar hafa Bandaríkin áskilið sér rétt til að bregðast við afskiptum erlendra ríkja af amerísku áhrifasvæði og var þetta í fyrsta skipti sem kenningin kom til framkvæmda innan landsvæðis Evrópu. Til að deyfa höggið var Dönum, sem ekki höfðu samþykkt landtökuna, boðið að gera tvíhliða samkomulag um varnir Grænlands og var það undirritað 1941. Tíu árum síðar leysti varnarsamningur ríkjanna samkomulagið af hólmi, en þá höfðu Danir gefist upp á tilraunum sínum til að fá Bandaríkin til að yfirgefa Grænland. Það er á grundvelli þessa varnarsamnings sem Bandaríkin hafa lengst af staðið skil á hinni raunverulegu baktryggingu fyrir vörnum Grænlands, en samkvæmt samningnum geta Bandaríkin, þegar svo ber undir, óskað eftir því að fjölga í herliði sínu á eynni eða koma þar fyrir auknum búnaði. Lengi vel höfðu Bandaríkin þúsundir liðsmanna á Grænlandi og a.m.k. sautján bækistöðvar, en hafa hin síðustu ár rekið þar eina herstöð, geimstöðina í Pituffik, með 200 manna starfsliði. Hefur stöðin gegnt mikilvægu loftvarna- og eftirlitshlutverki fyrir Bandaríkin og önnur ríki á Atlantshafssvæðinu. Í ljósi þessarar löngu sögu, er eðlilegt að spurt sé af hverju Bandaríkin hafi einmitt nú ákveðið að ganga skrefinu lengra en þeir hafa áður gert gagnvart dönskum og grænlenskum bandamönnum. Svarið við þeirri spurningu er tvíþætt. Með þeim breytingum sem orðið hafa á svæðinu í kjölfar loftslagsbreytinga - samdrætti ísþekjunnar og aukinni skipaumferð og auðlindanýtingu - beinist kastljósið nú sem aldrei fyrr að norðurslóðum. Jafnvel þótt landafræðileg lega Grænlands hafi lengi skipt Bandaríkin máli af þjóðaröryggisástæðum, liggur Grænland nú á krossgötum hervelda sem áskilja vilja sér aukið svigrúm til athafna á svæðinu. Ásælist keppinautar Bandaríkjanna Grænland, er þeim til efs að danska konungsríkið, með innan við sex milljón íbúa, hafi þá hernaðarlegu burði sem þarf til að hrinda ásókninni. Að þessu leyti mætti halda því fram að staða Grænlands endurspegli í hnotskurn þær breytingar sem nú eru að verða á stóra sviðinu. Ólíkt því sem við átti eftir hrun Sovétríkjanna, þegar Bandaríkin stóðu eftir sem eina risaveldið, deila þau nú sviðinu með öðrum, ekki síst Kína og Rússlandi. Það sem meira er, þessi tvö stórveldi hafa á undanförnum árum tekið höndum saman um að veita Vesturlöndum vaxandi hernaðarlegt og viðskiptalegt viðnám. Eftir að átökin hófust í Úkraínu, hafa Rússar beint sjónum sínum frá Evrópu til Asíu, einkum Kína og Indlands, sem þeir selja bæði orku og jarðefni sem unnin eru á norðurslóðum. Á móti hafa Kínverjar fært sér tækifærið í nyt og sóst eftir fótfestu, m.a. meðfram ströndum Íshafsins og á Grænlandi, þar sem þeir hafa sýnt bæði mannvirkjagerð og námavinnslu vaxandi áhuga, en talið er að Grænland hafi yfir að ráða 25 af 34 eftirsóttustu jarðefnum veraldar. Engan skyldi undra ef Bandaríkjamenn vildu bregða fæti fyrir þessa tangarsókn Kínverja og helst fá aðgang að auðlindum Grænlands fyrir sig sjálfa. E.t.v. veldur þó meiru, að Bandaríkin telja sér ógn standa af Kína og hefur varnarmálaráðherrann sagt þau þurfa að búa sig undir mögulegt stríð við Kínverja á næstu árum. Ef það er rétt, hníga flest rök að því að Bandaríkin líti svo á að þeirra eigin varnir verði ekki með góðu móti aðskildar vörnum Grænlands. Á sama hátt og varnarsamningur Íslands við Bandaríkin hefur gert íslensku þjóðinni kleift að standa vörð um fullveldi sitt, virðist lítil ástæða, hvað sem öllum væringum líður, til að ætla annað en að hinn jafngamli varnarsamningur Danmerkur við Bandaríkin muni enn um sinn þjóna hlutverki sínu. Svo lengi sem það ekki breytist, verður líkast til einhver bið á því að Danir væti brá yfir viðskilnaði við Grænland, landinu sem Eiríkur gaf nafn og þar sem Íslendinga öldruð bein, svo aftur sé vitnað til rímnaskáldsins, áfram í grjóti sofa. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, CSCE og ESB. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Grænland Mest lesið Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson Skoðun Skoðun Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Hlustum í eitt skipti á foreldra Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hugleiðingar um ástandið fyrir botni Miðjarðarhafs Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Sjá meira
Tæplega hefur nokkur Íslendingur lýst þeim taugum sem hann bar til Grænlands betur en rímnaskáldið Sigurður Breiðfjörð. Kannski rann honum blóðið til skyldunnar, minnugur þess að annar Breiðfirðingur, Eiríkur rauði, hafði byggt landið forðum. Á heimsiglingu suður fyrir Hvarf árið 1834, að loknum fjórum árum með Grænlendingum, leit hann til baka með söknuði: Það væri vert ég væti brá að viðskilnaði okkrum, því ég undi yður hjá öðrum betur en nokkrum. Tveimur öldum síðar hefur viðskilnaður við Grænland aftur komið róti á íslenskt hugarfar. Að þessu sinni eiga þó aðrir í hlut. Eftir margendurteknar yfirlýsingar Bandaríkjaforseta um að hann hyggist yfirtaka þessa stærstu eyju veraldar, er það danska konungsveldið sem nú óttast að verða viðskila við Grænland. Einnig það gæti þó augljóslega komið við Ísland. Hætti Bandaríkin að virða fullveldi ríkja og alþjóðalög er enginn öruggur og allra síst óvopnaður nágranni. Eða svo er látið í veðri vaka. Fáum blandast hugur um að ummæli Bandaríkjaforseta stingi í stúf við þær siðvenjur sem lengst af hafa verið í heiðri hafðar í vestrænu varnarsamstarfi. Svona gerir maður ekki, var haft eftir dönskum ráðherra og lái honum hver sem vill. En þótt viðbrögðin séu skiljanleg, er ekki öll sagan þar með sögð. Hneykslun bandamanna má ekki verða til þess að athyglin beinist að umbúðunum frekar en innihaldinu og að birtingarmynd þeirra breytinga sem nú eru að eiga sér stað verði aðalatriðið en ekki ástæðurnar fyrir þeim. Festu Bandaríkin sér Grænland væri það ekki í fyrsta sinn sem eignarhald eyjarinnar skipti um hendur í trássi við fyrri eigendur. Þegar Noregur varð hluti danska konungdæmisins með stofnun Kalmarsambandsins á 14. öld, hafði Grænland lengi verið norsk hjálenda, líkt og Ísland. Í kjölfar Napóleonsstríðanna 1814 voru Danir neyddir til að láta Noreg af hendi við Svíþjóð, en héldu eftir hjálendum Noregs. Ein afleiðingin varð sú að fullveldi Noregs yfir Grænlandi færðist yfir til Danmerkur, án þess að Norðmenn, hvað þá sjálfir innbyggjar Grænlands, fengju um það ráðið. Hér var það ólán Noregs, líkt og Danmerkur, að hafa veðjað á rangan hest í Napóleonsstríðunum og þurft fyrir vikið að sætta sig við réttvísi sigurvegaranna. Eins og oft vill verða, réðu valdahlutföll því að stríðunum loknum hvernig skipaðist til um friðinn, en tilraunir Norðmanna til að endurvekja kröfu sína til hluta Grænlands fyrir dómstólum á tuttugustu öld reyndust árangurslausar. Hvort sem Bandaríkjaforseti tekur lagalegt tilkall Danmerkur til Grænlands alvarlega eða ekki, hefur áhugi Bandaríkjanna á Grænlandi frá upphafi lotið öðrum rökum. Hann er heldur ekki nýr af nálinni. Frá árinu 1867 hefur það gerst í embættistíð a.m.k. fjögurra forseta að rætt hafi verið um kaup á Grænlandi í Bandaríkjunum, áður en Trump tók upp þráðinn á fyrra tímabili sínu í embætti 2019. Bandaríkin höfðu raunar ekki látið við það sitja að falast eftir Grænlandi, heldur höfðu þau hernumið það 1940 í því skyni að verða fyrri til en Þjóðverjar sem þá höfðu þegar ruðst til ríkis í Danmörku. Þessa hernaðaraðgerð sína réttlættu Bandaríkin með vísan til svokallaðrar Monroe-kenningar, en undir yfirskyni hennar hafa Bandaríkin áskilið sér rétt til að bregðast við afskiptum erlendra ríkja af amerísku áhrifasvæði og var þetta í fyrsta skipti sem kenningin kom til framkvæmda innan landsvæðis Evrópu. Til að deyfa höggið var Dönum, sem ekki höfðu samþykkt landtökuna, boðið að gera tvíhliða samkomulag um varnir Grænlands og var það undirritað 1941. Tíu árum síðar leysti varnarsamningur ríkjanna samkomulagið af hólmi, en þá höfðu Danir gefist upp á tilraunum sínum til að fá Bandaríkin til að yfirgefa Grænland. Það er á grundvelli þessa varnarsamnings sem Bandaríkin hafa lengst af staðið skil á hinni raunverulegu baktryggingu fyrir vörnum Grænlands, en samkvæmt samningnum geta Bandaríkin, þegar svo ber undir, óskað eftir því að fjölga í herliði sínu á eynni eða koma þar fyrir auknum búnaði. Lengi vel höfðu Bandaríkin þúsundir liðsmanna á Grænlandi og a.m.k. sautján bækistöðvar, en hafa hin síðustu ár rekið þar eina herstöð, geimstöðina í Pituffik, með 200 manna starfsliði. Hefur stöðin gegnt mikilvægu loftvarna- og eftirlitshlutverki fyrir Bandaríkin og önnur ríki á Atlantshafssvæðinu. Í ljósi þessarar löngu sögu, er eðlilegt að spurt sé af hverju Bandaríkin hafi einmitt nú ákveðið að ganga skrefinu lengra en þeir hafa áður gert gagnvart dönskum og grænlenskum bandamönnum. Svarið við þeirri spurningu er tvíþætt. Með þeim breytingum sem orðið hafa á svæðinu í kjölfar loftslagsbreytinga - samdrætti ísþekjunnar og aukinni skipaumferð og auðlindanýtingu - beinist kastljósið nú sem aldrei fyrr að norðurslóðum. Jafnvel þótt landafræðileg lega Grænlands hafi lengi skipt Bandaríkin máli af þjóðaröryggisástæðum, liggur Grænland nú á krossgötum hervelda sem áskilja vilja sér aukið svigrúm til athafna á svæðinu. Ásælist keppinautar Bandaríkjanna Grænland, er þeim til efs að danska konungsríkið, með innan við sex milljón íbúa, hafi þá hernaðarlegu burði sem þarf til að hrinda ásókninni. Að þessu leyti mætti halda því fram að staða Grænlands endurspegli í hnotskurn þær breytingar sem nú eru að verða á stóra sviðinu. Ólíkt því sem við átti eftir hrun Sovétríkjanna, þegar Bandaríkin stóðu eftir sem eina risaveldið, deila þau nú sviðinu með öðrum, ekki síst Kína og Rússlandi. Það sem meira er, þessi tvö stórveldi hafa á undanförnum árum tekið höndum saman um að veita Vesturlöndum vaxandi hernaðarlegt og viðskiptalegt viðnám. Eftir að átökin hófust í Úkraínu, hafa Rússar beint sjónum sínum frá Evrópu til Asíu, einkum Kína og Indlands, sem þeir selja bæði orku og jarðefni sem unnin eru á norðurslóðum. Á móti hafa Kínverjar fært sér tækifærið í nyt og sóst eftir fótfestu, m.a. meðfram ströndum Íshafsins og á Grænlandi, þar sem þeir hafa sýnt bæði mannvirkjagerð og námavinnslu vaxandi áhuga, en talið er að Grænland hafi yfir að ráða 25 af 34 eftirsóttustu jarðefnum veraldar. Engan skyldi undra ef Bandaríkjamenn vildu bregða fæti fyrir þessa tangarsókn Kínverja og helst fá aðgang að auðlindum Grænlands fyrir sig sjálfa. E.t.v. veldur þó meiru, að Bandaríkin telja sér ógn standa af Kína og hefur varnarmálaráðherrann sagt þau þurfa að búa sig undir mögulegt stríð við Kínverja á næstu árum. Ef það er rétt, hníga flest rök að því að Bandaríkin líti svo á að þeirra eigin varnir verði ekki með góðu móti aðskildar vörnum Grænlands. Á sama hátt og varnarsamningur Íslands við Bandaríkin hefur gert íslensku þjóðinni kleift að standa vörð um fullveldi sitt, virðist lítil ástæða, hvað sem öllum væringum líður, til að ætla annað en að hinn jafngamli varnarsamningur Danmerkur við Bandaríkin muni enn um sinn þjóna hlutverki sínu. Svo lengi sem það ekki breytist, verður líkast til einhver bið á því að Danir væti brá yfir viðskilnaði við Grænland, landinu sem Eiríkur gaf nafn og þar sem Íslendinga öldruð bein, svo aftur sé vitnað til rímnaskáldsins, áfram í grjóti sofa. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, CSCE og ESB.
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun