Getur rafmagnið lært af símanum? Sigurður Jóhannesson skrifar 9. desember 2024 14:31 Orkufyrirtækin stóðu fyrir nokkrum umræðufundum í aðdraganda kosninga. Meginefnið var hvernig tryggja mætti almenningi og litlum fyrirtækjum nóg rafmagn á viðráðanlegu verði. Samkeppni er frekar nýtilkomin á þessum markaði. Segja má að henni hafi verið þröngvað upp á okkur af Evrópusambandinu og henni var ekki vel tekið af öllum. Áður var rafmagn almannaþjónusta og selt í einkasölu og markaðurinn ber enn svip af því. Orkufyrirtæki eru enn flest í eigu ríkis og sveitarfélaga. Vandinn, sem nú blasir við, er að rafmagn gæti ,,lekið“ frá almennum markaði, sem kaupir núna innan við fimmtung framleiðslunnar, til stórnotenda, sem fá afganginn. Helst virðist hætta talin á að eini stóri framleiðandinn í einkaeigu, HS-Orka, taki upp á því að selja rafmagnið hæstbjóðanda. Að vísu er sennilega lítil hætta á að almenning skorti rafmagn á næstunni, en verð gæti hækkað. Stórnotendur eiga í harðri samkeppni á alþjóðamarkaði og þola yfirleitt ekki miklar verðhækkanir. Almenningur vill aftur á móti sitt rafmagn, þótt hann þurfi að borga meira fyrir það. Þess vegna er hæpið að halda því fram að almenningur megi sín lítils í samkeppni um rafmagn við stórnotendur. Ef rafmagnsverð hækkar á almennum markaði kemur að því að stórnotendur sjá sér hag í að bjóða ,,sitt rafmagn“ til sölu þar. Á fundi í Grósku 21. nóvember sagði starfsmaður HS-Orku að stórnotendum, sem keyptu rafmagn af fyrirtækinu, væri í sjálfsvald sett hvort þeir notuðu það sjálfir eða seldu það öðrum. Hann benti á, að þar sem stórnotendur keyptu 80% alls rafmagns hér á landi þýddi 1% samdráttur í kaupum þeirra 4% meira framboð á almennum markaði. Starfsmaður Elkems, sem vinnur málma í Hvalfirði, Noregi og víðar, sagði að móðurfyrirtækið væri mjög virkt á rafmagnsmarkaði í Noregi. Það setti hluta af sínu rafmagni á almennan markað þegar markaðsverð hækkaði þar í landi og keypti meira en venjulega þegar rafmagnið væri ódýrt. Á fulltrúa ríkisrisans á íslenskum rafmagnsmarkaði mátti aftur á móti skilja að slíkt framsal væri erfiðleikum bundið. Sveiflur í verði á rafmagni eru hvimleiðar, ekki síður en sveiflur í bensínverði. Skiljanlegt er að menn vilji vernda almenning fyrir þeim. En markmiðið með þeim inngripum sem nú eru ráðgerð virðist ekki vera að draga úr verðsveiflum, heldur að koma í veg fyrir að verð hækki á almennum markaði. Stöðva á ,,lekann“ með öllu og aðskilja rafmagnsmarkaði fyrir stórnotendur og almenning.[1] Rafmagn verður selt á markaðsverði til stórnotenda, en á almennum markaði verður boðið ,,viðráðanlegt verð“. Þetta þýðir að almennir notendur fá ekki rétt merki um raunverulegt verð orkunnar. Það hefur ýmsar afleiðingar. Ef rafmagnsverð á almennum markaði fær að hækka í takt við kröfur markaðsins er ekki ólíklegt að rafmagn til orkuskipta á komandi áratugum verði einkum sótt til stórnotenda, sem smám saman munu draga sig í hlé. Ef tengsl rofna milli markaða verður rafmagnið sennilega einkum sótt í nýjar virkjanir. Getur verið að viðhorf stjórnenda raforkufyrirtækja mótist af eignarhaldi fyrirtækjanna og fyrri skipan markaðsins? Skoðum annað dæmi um umskipti úr ríkiseinkasölu í samkeppnismarkað. Fram á tíunda áratug fyrri aldar var símaþjónusta í höndum eins ríkisfyrirtækis. Frumkvæði að samkeppni í símaþjónustu kom líka að utan, en breytingin tengdist aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu. Umskiptin voru ekki hnökralaus, en í stórum dráttum gengu þau vel. Ríkið seldi Símann og hætti að skipta sér af starfseminni, nema til þess að sjá um að farið væri að leikreglum. Ný símafyrirtæki spruttu upp og markaður með símaþjónustu varð með líflegri mörkuðum. Fáum dettur nú í hug að taka aftur upp fyrri hætti. Mikilvægt er að rafmagn til orkuskipta sé sótt þangað sem það er ódýrast - hvort sem það verða nýjar virkjanir eða stórnotendur sem nú nýta rafmagnið í sína starfsemi. Löng reynsla og niðurstöður fræðimanna sýna að ekki borgar sig að grípa inn í niðurstöður samkeppnismarkaða nema góðar ástæður séu til. Rask á náttúrunni, mengun eða áhrif á útsýni geta réttlætt sérstök gjöld á framkvæmdir. Það eru miklu hæpnari rök fyrir inngripum að það sé ,,í DNA Íslendinga að við viljum bara ódýra íslenska raforku“, svo að vitnað sé í ummæli ræðumanns á einum orkufundinum í haust. Höfundur er hagfræðingur. [1] Sjá til dæmis grein Tinnu Traustadóttur: Heimili eiga ekki að keppa við stórnotendur um örugga orku, 16.03.2023, sótt af https://www.landsvirkjun.is/frettir/heimili-eiga-ekki-ad-keppa-vid-stornotendur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Mest lesið Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans Skoðun Trúin á samvinnupólitík Sara Dögg Svanhildardóttir Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Sjá meira
Orkufyrirtækin stóðu fyrir nokkrum umræðufundum í aðdraganda kosninga. Meginefnið var hvernig tryggja mætti almenningi og litlum fyrirtækjum nóg rafmagn á viðráðanlegu verði. Samkeppni er frekar nýtilkomin á þessum markaði. Segja má að henni hafi verið þröngvað upp á okkur af Evrópusambandinu og henni var ekki vel tekið af öllum. Áður var rafmagn almannaþjónusta og selt í einkasölu og markaðurinn ber enn svip af því. Orkufyrirtæki eru enn flest í eigu ríkis og sveitarfélaga. Vandinn, sem nú blasir við, er að rafmagn gæti ,,lekið“ frá almennum markaði, sem kaupir núna innan við fimmtung framleiðslunnar, til stórnotenda, sem fá afganginn. Helst virðist hætta talin á að eini stóri framleiðandinn í einkaeigu, HS-Orka, taki upp á því að selja rafmagnið hæstbjóðanda. Að vísu er sennilega lítil hætta á að almenning skorti rafmagn á næstunni, en verð gæti hækkað. Stórnotendur eiga í harðri samkeppni á alþjóðamarkaði og þola yfirleitt ekki miklar verðhækkanir. Almenningur vill aftur á móti sitt rafmagn, þótt hann þurfi að borga meira fyrir það. Þess vegna er hæpið að halda því fram að almenningur megi sín lítils í samkeppni um rafmagn við stórnotendur. Ef rafmagnsverð hækkar á almennum markaði kemur að því að stórnotendur sjá sér hag í að bjóða ,,sitt rafmagn“ til sölu þar. Á fundi í Grósku 21. nóvember sagði starfsmaður HS-Orku að stórnotendum, sem keyptu rafmagn af fyrirtækinu, væri í sjálfsvald sett hvort þeir notuðu það sjálfir eða seldu það öðrum. Hann benti á, að þar sem stórnotendur keyptu 80% alls rafmagns hér á landi þýddi 1% samdráttur í kaupum þeirra 4% meira framboð á almennum markaði. Starfsmaður Elkems, sem vinnur málma í Hvalfirði, Noregi og víðar, sagði að móðurfyrirtækið væri mjög virkt á rafmagnsmarkaði í Noregi. Það setti hluta af sínu rafmagni á almennan markað þegar markaðsverð hækkaði þar í landi og keypti meira en venjulega þegar rafmagnið væri ódýrt. Á fulltrúa ríkisrisans á íslenskum rafmagnsmarkaði mátti aftur á móti skilja að slíkt framsal væri erfiðleikum bundið. Sveiflur í verði á rafmagni eru hvimleiðar, ekki síður en sveiflur í bensínverði. Skiljanlegt er að menn vilji vernda almenning fyrir þeim. En markmiðið með þeim inngripum sem nú eru ráðgerð virðist ekki vera að draga úr verðsveiflum, heldur að koma í veg fyrir að verð hækki á almennum markaði. Stöðva á ,,lekann“ með öllu og aðskilja rafmagnsmarkaði fyrir stórnotendur og almenning.[1] Rafmagn verður selt á markaðsverði til stórnotenda, en á almennum markaði verður boðið ,,viðráðanlegt verð“. Þetta þýðir að almennir notendur fá ekki rétt merki um raunverulegt verð orkunnar. Það hefur ýmsar afleiðingar. Ef rafmagnsverð á almennum markaði fær að hækka í takt við kröfur markaðsins er ekki ólíklegt að rafmagn til orkuskipta á komandi áratugum verði einkum sótt til stórnotenda, sem smám saman munu draga sig í hlé. Ef tengsl rofna milli markaða verður rafmagnið sennilega einkum sótt í nýjar virkjanir. Getur verið að viðhorf stjórnenda raforkufyrirtækja mótist af eignarhaldi fyrirtækjanna og fyrri skipan markaðsins? Skoðum annað dæmi um umskipti úr ríkiseinkasölu í samkeppnismarkað. Fram á tíunda áratug fyrri aldar var símaþjónusta í höndum eins ríkisfyrirtækis. Frumkvæði að samkeppni í símaþjónustu kom líka að utan, en breytingin tengdist aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu. Umskiptin voru ekki hnökralaus, en í stórum dráttum gengu þau vel. Ríkið seldi Símann og hætti að skipta sér af starfseminni, nema til þess að sjá um að farið væri að leikreglum. Ný símafyrirtæki spruttu upp og markaður með símaþjónustu varð með líflegri mörkuðum. Fáum dettur nú í hug að taka aftur upp fyrri hætti. Mikilvægt er að rafmagn til orkuskipta sé sótt þangað sem það er ódýrast - hvort sem það verða nýjar virkjanir eða stórnotendur sem nú nýta rafmagnið í sína starfsemi. Löng reynsla og niðurstöður fræðimanna sýna að ekki borgar sig að grípa inn í niðurstöður samkeppnismarkaða nema góðar ástæður séu til. Rask á náttúrunni, mengun eða áhrif á útsýni geta réttlætt sérstök gjöld á framkvæmdir. Það eru miklu hæpnari rök fyrir inngripum að það sé ,,í DNA Íslendinga að við viljum bara ódýra íslenska raforku“, svo að vitnað sé í ummæli ræðumanns á einum orkufundinum í haust. Höfundur er hagfræðingur. [1] Sjá til dæmis grein Tinnu Traustadóttur: Heimili eiga ekki að keppa við stórnotendur um örugga orku, 16.03.2023, sótt af https://www.landsvirkjun.is/frettir/heimili-eiga-ekki-ad-keppa-vid-stornotendur
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun