Ósnortin víðerni Kristín Bjarnadóttir skrifar 16. ágúst 2017 06:00 Hornstrandir og norðurhluti Strandasýslu nefnast nú ósnortin víðerni. Fólk hefur þó búið þar um aldir, allt til nyrstu annesja. Mannlíf og náttúra hafa átt stórkostlega glímu, stundum harmleik. Menn sóttu sjó í ýmsum veðrum. Konur horfðu á menn sína drukkna frá stórum fjölskyldum. Vélvæðing í upphafi tuttugustu aldar vakti vonir um auðveldari lífsbaráttu en varð upphafið að endalokum mannabyggðar. Veðjað var á hvali og síld fyrir atbeina Norðmanna, en veiðin reyndist hverful. Önnur fiskvinnsla strandaði á vegleysum, hafnleysu og rafmagnsleysi. Byggð í nyrstu hreppunum lagðist af um miðja öldina og smám saman hefur byggðin þynnst sunnan þeirra. Friðland nútímans var fyrrum vettvangur stórframkvæmda sem færðu Hornstrendingum tímabundin tækifæri til nútímalegra búskapar- og atvinnuhátta. Norðmenn reistu hvalveiðistöðvar í Hesteyrarfirði og Veiðileysufirði fyrir aldamótin 1900. Hvalir voru veiddir þar til veiðin hætti að borga sig. Stöðinni á Hesteyri var breytt í síldarbræðslu árið 1922 og var undirstaða atvinnulífs fram undir 1940. Rústir hennar blasa við í Hesteyrarfirði. Síðar var byggð radarstöð á Straumnesfjalli. Rústir hennar standa enn uppi. Síldarverksmiðja var einnig byggð í Djúpuvík á Ströndum og önnur í Ingólfsfirði. Rústir mannvirkjanna eru veglegir minnisvarðar um miklar fyrirætlanir. Ekki skyldi halda byggðarlögum í kreppu þar til mannlíf hefur horfið og hægt að hengja á þau merkimiðann „ósnortin víðerni“. Ósnortin víðerni er ekki að finna með ströndum sem voru byggðar frá ómunatíð. Víðátta sem er einungis uppblásnir melar er ekki ósnortin heldur röskuð af veðri, vindum og fjárbeit. Ýmsir binda vonir við stórframkvæmd á Ströndum, virkjun sem framleiðir varanleg verðmæti og verður lengi starfrækt, ólíkt síldarverksmiðjunum. Héraðið mun njóta afurðanna og þess sem er lífsspursmál: bættra samgangna og fjölgun íbúa svo að halda megi uppi ásættanlegu þjónustustigi í samgöngum, skólahaldi og heilbrigðisþjónustu. Íslensk menning er flétta mannlífs, náttúru og sögu. Ekki er rétt að taka einn þáttinn fram yfir hina á röngum forsendum. Viðfangsefni manna á norðvesturkjálkanum hafa orðið mönnum yrkisefni. Höfundar kvikmyndanna Blóðrautt sólarlag, Börn náttúrunnar og Ég man þig nýttu sér minjarnar um athafnir forfeðranna. Bergsveinn Birgisson lýsir stórbrotnum (of)veiðum á rostungum á þessum slóðum á landnámsöld í bók sinni Svarti víkingurinn. Rústir og mannanna verk virðast listamönnum engu síður hugleikin en bláberjalyngið sem kemur þar seint undan snjó. Íbúar brothættra byggða ættu að fá að njóta afurða náttúrunnar. Rafmagn frá vatnsaflsstöðvum er hrein og endurnýjanleg náttúruafurð og verkfæri í baráttunni gegn loftslagsbreytingum. Rafbílar koma á vegina í vaxandi mæli. Útblástur gróðurhúsalofttegunda minnkar en þörf fyrir rafmagn til að knýja farartæki eykst að sama skapi. Hnattræn hlýnun er mesta ógn mannkynsins. Hitabylgjur og stórflóð sem eiga sér stað um þessar mundir eru minniháttar viðvörunarmerki. Hvernig er að búa í æ strjálli byggð? Innviðir samfélagsins veikjast og stirðna, viðhald vega í lágmarki og þeir teppast þegar vetrar. Heilbrigðisþjónusta, skólahald, póstþjónusta, nettenging og jafnvel rafmagn eru vandkvæðum háð. Börnunum fækkar og heimanakstur lengist. Ef atvinnugrundvöll skortir hnignar byggð. Menn nefna fjárbúskap, sjósókn, reka, dúntekju og hlutverk stjórnvalda við að tryggja búsetu á Ströndum. Sauðfé þar á undir högg að sækja vegna villtra refa úr friðlandi Hornstranda. Sauðfé er líka of margt á Íslandi, land víða ofbeitt svo nálgast rányrkju og offramleiðsla á kjöti. Í stað vöru sem stendur undir framleiðslukostnaði og veitir tekjur er greitt með henni innanlands og margra ára baráttu við að afla markaða austan hafs og vestan. Aukinn strandveiðikvóti breytti einnig litlu um búsetu á Ströndum. Fiskveiðar eru heilsársstarf á stórum skipum. Trilluveiðar eru einungis sumarstarf eins og dúntekjan. Fólk kemur og nýtir hlunnindi þegar vora tekur, æðardún og reka. Fullvinnsla á dúni og reka krefjast raforku. Menn segja hlutverk stjórnvalda að sjá Árneshreppi fyrir almennilegu rafmagni, nettengingu og samgöngum. Stjórnvöld hafa haft til þess langan tíma en víða skortir skerfi úr sameiginlegum sjóðum. Styrkir til vegamála fara helst þangað sem umferð er. Nyrstu byggðarlögin munu dæmast til auðnar ef ekki kemur til meiri háttar átaksverkefna. Fallvötn eru hrein, endurnýjanleg og sjálfbær orkulind sem ætti að nytja, bæði innanlands en einnig til útflutnings. Það er ekki græðgi heldur góðir búskaparhættir. Brýnasta skylda stjórnvalda er að sjá til þess að orkan verði ekki seld á undirverði eins og sauðfjárafurðirnar.Höfundur er prófessor emiritus. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Skoðun Mest lesið Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Sjá meira
Hornstrandir og norðurhluti Strandasýslu nefnast nú ósnortin víðerni. Fólk hefur þó búið þar um aldir, allt til nyrstu annesja. Mannlíf og náttúra hafa átt stórkostlega glímu, stundum harmleik. Menn sóttu sjó í ýmsum veðrum. Konur horfðu á menn sína drukkna frá stórum fjölskyldum. Vélvæðing í upphafi tuttugustu aldar vakti vonir um auðveldari lífsbaráttu en varð upphafið að endalokum mannabyggðar. Veðjað var á hvali og síld fyrir atbeina Norðmanna, en veiðin reyndist hverful. Önnur fiskvinnsla strandaði á vegleysum, hafnleysu og rafmagnsleysi. Byggð í nyrstu hreppunum lagðist af um miðja öldina og smám saman hefur byggðin þynnst sunnan þeirra. Friðland nútímans var fyrrum vettvangur stórframkvæmda sem færðu Hornstrendingum tímabundin tækifæri til nútímalegra búskapar- og atvinnuhátta. Norðmenn reistu hvalveiðistöðvar í Hesteyrarfirði og Veiðileysufirði fyrir aldamótin 1900. Hvalir voru veiddir þar til veiðin hætti að borga sig. Stöðinni á Hesteyri var breytt í síldarbræðslu árið 1922 og var undirstaða atvinnulífs fram undir 1940. Rústir hennar blasa við í Hesteyrarfirði. Síðar var byggð radarstöð á Straumnesfjalli. Rústir hennar standa enn uppi. Síldarverksmiðja var einnig byggð í Djúpuvík á Ströndum og önnur í Ingólfsfirði. Rústir mannvirkjanna eru veglegir minnisvarðar um miklar fyrirætlanir. Ekki skyldi halda byggðarlögum í kreppu þar til mannlíf hefur horfið og hægt að hengja á þau merkimiðann „ósnortin víðerni“. Ósnortin víðerni er ekki að finna með ströndum sem voru byggðar frá ómunatíð. Víðátta sem er einungis uppblásnir melar er ekki ósnortin heldur röskuð af veðri, vindum og fjárbeit. Ýmsir binda vonir við stórframkvæmd á Ströndum, virkjun sem framleiðir varanleg verðmæti og verður lengi starfrækt, ólíkt síldarverksmiðjunum. Héraðið mun njóta afurðanna og þess sem er lífsspursmál: bættra samgangna og fjölgun íbúa svo að halda megi uppi ásættanlegu þjónustustigi í samgöngum, skólahaldi og heilbrigðisþjónustu. Íslensk menning er flétta mannlífs, náttúru og sögu. Ekki er rétt að taka einn þáttinn fram yfir hina á röngum forsendum. Viðfangsefni manna á norðvesturkjálkanum hafa orðið mönnum yrkisefni. Höfundar kvikmyndanna Blóðrautt sólarlag, Börn náttúrunnar og Ég man þig nýttu sér minjarnar um athafnir forfeðranna. Bergsveinn Birgisson lýsir stórbrotnum (of)veiðum á rostungum á þessum slóðum á landnámsöld í bók sinni Svarti víkingurinn. Rústir og mannanna verk virðast listamönnum engu síður hugleikin en bláberjalyngið sem kemur þar seint undan snjó. Íbúar brothættra byggða ættu að fá að njóta afurða náttúrunnar. Rafmagn frá vatnsaflsstöðvum er hrein og endurnýjanleg náttúruafurð og verkfæri í baráttunni gegn loftslagsbreytingum. Rafbílar koma á vegina í vaxandi mæli. Útblástur gróðurhúsalofttegunda minnkar en þörf fyrir rafmagn til að knýja farartæki eykst að sama skapi. Hnattræn hlýnun er mesta ógn mannkynsins. Hitabylgjur og stórflóð sem eiga sér stað um þessar mundir eru minniháttar viðvörunarmerki. Hvernig er að búa í æ strjálli byggð? Innviðir samfélagsins veikjast og stirðna, viðhald vega í lágmarki og þeir teppast þegar vetrar. Heilbrigðisþjónusta, skólahald, póstþjónusta, nettenging og jafnvel rafmagn eru vandkvæðum háð. Börnunum fækkar og heimanakstur lengist. Ef atvinnugrundvöll skortir hnignar byggð. Menn nefna fjárbúskap, sjósókn, reka, dúntekju og hlutverk stjórnvalda við að tryggja búsetu á Ströndum. Sauðfé þar á undir högg að sækja vegna villtra refa úr friðlandi Hornstranda. Sauðfé er líka of margt á Íslandi, land víða ofbeitt svo nálgast rányrkju og offramleiðsla á kjöti. Í stað vöru sem stendur undir framleiðslukostnaði og veitir tekjur er greitt með henni innanlands og margra ára baráttu við að afla markaða austan hafs og vestan. Aukinn strandveiðikvóti breytti einnig litlu um búsetu á Ströndum. Fiskveiðar eru heilsársstarf á stórum skipum. Trilluveiðar eru einungis sumarstarf eins og dúntekjan. Fólk kemur og nýtir hlunnindi þegar vora tekur, æðardún og reka. Fullvinnsla á dúni og reka krefjast raforku. Menn segja hlutverk stjórnvalda að sjá Árneshreppi fyrir almennilegu rafmagni, nettengingu og samgöngum. Stjórnvöld hafa haft til þess langan tíma en víða skortir skerfi úr sameiginlegum sjóðum. Styrkir til vegamála fara helst þangað sem umferð er. Nyrstu byggðarlögin munu dæmast til auðnar ef ekki kemur til meiri háttar átaksverkefna. Fallvötn eru hrein, endurnýjanleg og sjálfbær orkulind sem ætti að nytja, bæði innanlands en einnig til útflutnings. Það er ekki græðgi heldur góðir búskaparhættir. Brýnasta skylda stjórnvalda er að sjá til þess að orkan verði ekki seld á undirverði eins og sauðfjárafurðirnar.Höfundur er prófessor emiritus.
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar