Nýja sýn á norðrið Ari Trausti Guðmundsson skrifar 1. júní 2013 07:00 Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ari Trausti Guðmundsson Loftslagsmál Mest lesið Samt kýs ég Katrínu Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Mýtan um launin Elsa Nore Skoðun Forysta til framtíðar Hópur presta Skoðun Katrín Jakobsdóttir forseti Viðar Pálsson Skoðun Gummi Kalli, einlægur, skemmtilegur og frábær leiðtogi Arnar Ragnarsson Skoðun Öll með? – 4.020 kr. hækkun fyrir skatt eftir 16 mánuði! Unnur Helga Óttarsdóttir Skoðun Átt þú rétt á sumarbústað? Unnur Hrefna Jóhannsdóttir Skoðun Forsetinn minn 2024 Ágústa Árnadóttir Skoðun Vekjum risann Guðmundur Karl Brynjarsson Skoðun Ræstingafyrirtæki og starfsmannaleigur í jafnréttisparadísinni Valgerður Árnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Öll með? – 4.020 kr. hækkun fyrir skatt eftir 16 mánuði! Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar Skoðun Látum hjartað ráða för Sigrún Traustadóttir skrifar Skoðun Vekjum risann Guðmundur Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Katrín Jakobsdóttir forseti Viðar Pálsson skrifar Skoðun Þjóðarsátt líka fyrir fatlað fólk Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Í ker eða kistu Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Gummi Kalli er rétti kosturinn sem biskup Íslands Áslaug Helga Hálfdánardóttir,Dís Gylfadóttir,Guðni Már Harðarson skrifar Skoðun Gummi Kalli, einlægur, skemmtilegur og frábær leiðtogi Arnar Ragnarsson skrifar Skoðun Ræstingafyrirtæki og starfsmannaleigur í jafnréttisparadísinni Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Forysta til framtíðar Hópur presta skrifar Skoðun Fyrir hverja eru skoðanakannanir? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Án varna, ekkert frelsi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Mýtan um launin Elsa Nore skrifar Skoðun Samt kýs ég Katrínu Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Viltu vera memm? Birna Dröfn Birgisdóttir skrifar Skoðun Tíminn að renna út Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Átt þú rétt á sumarbústað? Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Vonbrigði fyrir þá verst settu Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Fögnum unnum sigrum og aðlögumst nýjum tímum Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Baldur Þórhallsson er minn forseti! Sara Dögg Svanhildardóttir skrifar Skoðun Baráttan heldur áfram Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Forsetinn minn 2024 Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Vanefndir Flugakademíu Íslands Gunnar Hjörtur Hagbarðsson skrifar Skoðun Hippókratesareiðurinn þarf að verða að veruleika Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Ólafur og Katrín á RÚV Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Úthvíld ríkisstjórn? Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Raforkan er auðlind þjóðarinnar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Að velja forseta Stefán Bogi Sveinsson skrifar Skoðun Biskupskjör: Stuðningsyfirlýsing Hákon Leifsson,Sigrid Rolof skrifar Skoðun Kennslustund í „selfies“ Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð.
Skoðun Gummi Kalli er rétti kosturinn sem biskup Íslands Áslaug Helga Hálfdánardóttir,Dís Gylfadóttir,Guðni Már Harðarson skrifar