Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar 22. júlí 2025 08:01 Sífellt stærri hluti okkar daglega lífs fer í gegnum stafræn kerfi sem við stjórnum ekki. Yfirgnæfandi meirihluti skýjainnviða eru undir stjórn bandarískra og kínverskra fyrirtækja. Þetta leiðir af sér að flest önnur lönd, þar á meðal Evrópulönd, eru mjög háð erlendum þjónustuveitendum. Þetta á við um gagnageymslur, samskiptatól, skjalakerfi og grunnlíkön gervigreindar sem eru að ryðja sér til rúms í opinberri þjónustu. Við skráum okkur inn, samþykkjum skilmálana og fáum í staðinn þjónustu sem er snjöll, hröð og aðgengileg. En undir yfirborðinu er verið að safna gögnum, stjórna hegðun og móta veruleikann sem við sjáum. Þetta er ekki afleiðing gallaðs kerfis, þetta er viðskiptamódelið. Þegar hagnaður byggist á því að spá fyrir um og hafa áhrif á hegðun fólks verður sjálfræði afgangsstærð. Hættan er sú að við missum stjórn, ekki aðeins á einkalífi okkar heldur einnig á samfélagi okkar. Svarið við þessari þróun er ekki að hafna tækni, heldur að tryggja að hún þjóni lýðræðislegum gildum frekar en að vinna gegn þeim. Svarið felst í því að efla stafrænt fullveldi. Þegar aðrir eru við stjórnvölinn Síðasta febrúar lokaði Microsoft á tölvupóstreikning alþjóðlegs saksóknara á vegum stríðsglæpadómstólsins vegna þess að bandarísk stjórnvöld sögðu þeim að gera það. Sú stund olli titring um alla Evrópu. Danskir leiðtogar áttuðu sig á því að stjórnsýslan þeirra var orðin of háð fyrirtæki sem var í erindagjörðum við annað ríki. Nú þjálfa Danir opinbera starfsmenn í að nota opinn hugbúnað og vista skjöl á sniði sem virkar hvar sem er, ekki bara innan vistkerfis Microsoft. Stafrænn ráðherra Danmerkur er í dag að færa öll ráðuneyti ríkisstjórnarinnar frá Microsoft Office yfir í opnu hugbúnaðarlausnina, LibreOffice. Með því að innleiða opinn hugbúnað inn í stjórnkerfi landsins er Danmörk að endurheimta stjórn á eigin innviðum. Ekki aðeins með lögum og reglugerðum, heldur með hönnun: að byggja kerfi sem eru samvirkandi, gagnsæ og virka í þágu almannaheilla. Dönsk stjórnvöld velja þannig sjálfstæði fram yfir skammtíma þægindi. Þannig vinnum við að stafrænu fullveldi, með því að byggja upp samfélög sem við eigum, frekar en að leigja kerfin sem reka þau. Notendur í kerfi einhvers annars Sannleikurinn er sá að mörg sveitarfélög og margar ríkisstofnanir, þar á meðal okkar, hafa byggt lykilhluta stafrænnar þjónustu sinnar á kerfum sem þær eiga ekki, stýra ekki þróun á og geta ekki breytt. Í dag reiða íslenskar opinberar stofnanir sig á lausnir frá Microsoft, Google og Amazon til að skrifa og vista skjöl, senda tölvupóst, halda fundi og geyma gögn, auk notkunar í heilbrigðis-, fjármála- og menntakerfum. Við borgum fyrir að nota erlend tól sem hafa verið þróuð og þjálfuð á gögnum sem við eigum. Við geymum viðkvæm opinber gögn á netþjónum staðsettum erlendis. Og við notum einkaleyfisvarinn hugbúnað sem er leyfður undir skilyrðum sem við getum ekki breytt. Það þýðir að ef eitthvað bilar, þá bíðum við. Ef reglurnar breytast, borgum við meira. Og ef fyrirtækið gengur í burtu, erum við skilin eftir í myrkri. Þetta er ekki bara áhættusamt, þetta er ósjálfbært. Þegar þú ert söluvaran Við þekkjum það flest úr eigin daglega lífi, þegar við ætlum rétt aðeins að kíkja á samfélagsmiðlana og erum enn að skrolla hálftíma síðar. Við fáum stöðugt sömu tegund frétta, sjónarmiða og auglýsinga, og höldum að það endurspegli heiminn, þegar það speglar í raun bara okkur sjálf. Algrímið fylgist með hegðun okkar og mótar síðan hvað við fáum að sjá. Þessi lúmska stjórnun er ekki tilviljun, hún er hönnuð og hún er gerð möguleg með hljóðlátri normalíseringu gagnasöfnunar og eftirlits. Ekki bara á líkömum okkar, heldur á tilfinningum, áformum og sjálfsmynd okkar. Stafrænt fullveldi er mun meira en bara lýðræðismál. Það snýst um hver stjórnar innviðunum sem móta hvernig við hugsum, finnum til, höfum samskipti og tökum þátt í samfélaginu. Hver sem stjórnar þessum innviðum er ekki bara að stjórna þjónustu, þeir stjórna því hvað við vitum, hvernig við hugsum, og í raun hvað það þýðir að vera manneskja. Leiðin til sjálfstæðis Við þurfum ekki að endurhanna allt. En við þurfum að taka ábyrgð á grundvallaratriðunum. Það þýðir að fjárfesta í opinberum stafrænum innviðum, verkfærum og kerfum sem við getum stjórnað sjálf og að fjárfesta í frumkvöðlum og samtökum sem vinna að mannvænni tækni og samfélagslegri nýsköpun. Það þýðir að stuðla að þróun og notkun opins hugbúnaðar þar sem það er mögulegt. Það þýðir að vinna með öðrum löndum sem deila gildum okkar, til að byggja upp örugga og trausta valkosti. Og það þýðir að tryggja að gögn sem verða til í skólum okkar, sjúkrahúsum og opinberum stofnunum haldist í opinberri eigu undir okkar stjórn. Önnur Evrópulönd eru þegar að hreyfa sig. Þýskaland er að færa tugi þúsunda ríkistölva yfir í opin kerfi. Holland er að þróa sína eigin opinberu skýjainnviði. Í Sviss er unnið að gerð opins tungumálalíkans (LLM) sem er þjálfað í opinberri ofurtölvu, byggt á fjölbreyttum gögnum og verður aðgengilegt öllum með opnu leyfi. Og Danmörk er að segja skilið við Microsoft. Norræna módelið: Að byggja saman Ísland hefur nú einnig stigið stórt skref og hefur í samstarfi við hin Norðurlöndin fjármagnað samnorræna gervigreindarmiðstöð með það að markmiði að hraða og samræma innleiðingu gervigreindar á svæðinu. Miðstöðin verður mikilvægur vettvangur þar sem við getum deilt þekkingu með nágrönnum okkar, samræmt aðgerðir og eflt getu okkar allra til að nýta gervigreind í þágu samfélagsins. Samstarfið opnar fyrir spennandi möguleika á að tryggja stafrænt fullveldi svæðisins. Ef rétt er haldið á spilunum getur þessi nýja gervigreindarmiðstöð, New Nordics AI, orðið sú stoð sem við þurfum til að byggja upp sameiginlega stafræna innviði sem byggja á gagnsæi, trausti og lýðræðislegum gildum. Í stað þess að reiða okkur á erlend kerfi, er svæðið að skapa sameiginlegan ramma fyrir þróun gervigreindar sem gerir litlu landi eins og Íslandi kleift að móta framtíð gervigreindar á eigin forsendum. Þannig verðum við eigendur í stað þess að vera leigendur. Að segja já við mennskunni Gildin sem eru innbyggð í tækni okkar í dag eru ekki hlutlaus. Allt of oft er gróði settur framar velferð, samkeppni framar tengslum og skilvirkni framar siðferði. Stafrænt fullveldi snýst um að byggja innviði sem við skiljum, stjórnum og getum treyst. Að tryggja að algrímið sem mótar líf okkar byggist á gildum sem við höfum valið okkur frekar en þau sem hafa verið valin fyrir okkur. Að eiga og stýra þessum mikilvægu stafrænu innviðum gerir okkur kleift að hanna kerfi sem standa vörð um mennskuna, styðja við velsæld og halda lýðræðislegum gildum í kjarna stafrænnar framtíðar okkar. Ef við gerum þetta rétt, verður framtíðin ekki bara snjöll, heldur okkar eigin. Höfundur er stofnmeðlimur Samtaka um mannvæna tækni Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Halldóra Mogensen Mest lesið Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Sjá meira
Sífellt stærri hluti okkar daglega lífs fer í gegnum stafræn kerfi sem við stjórnum ekki. Yfirgnæfandi meirihluti skýjainnviða eru undir stjórn bandarískra og kínverskra fyrirtækja. Þetta leiðir af sér að flest önnur lönd, þar á meðal Evrópulönd, eru mjög háð erlendum þjónustuveitendum. Þetta á við um gagnageymslur, samskiptatól, skjalakerfi og grunnlíkön gervigreindar sem eru að ryðja sér til rúms í opinberri þjónustu. Við skráum okkur inn, samþykkjum skilmálana og fáum í staðinn þjónustu sem er snjöll, hröð og aðgengileg. En undir yfirborðinu er verið að safna gögnum, stjórna hegðun og móta veruleikann sem við sjáum. Þetta er ekki afleiðing gallaðs kerfis, þetta er viðskiptamódelið. Þegar hagnaður byggist á því að spá fyrir um og hafa áhrif á hegðun fólks verður sjálfræði afgangsstærð. Hættan er sú að við missum stjórn, ekki aðeins á einkalífi okkar heldur einnig á samfélagi okkar. Svarið við þessari þróun er ekki að hafna tækni, heldur að tryggja að hún þjóni lýðræðislegum gildum frekar en að vinna gegn þeim. Svarið felst í því að efla stafrænt fullveldi. Þegar aðrir eru við stjórnvölinn Síðasta febrúar lokaði Microsoft á tölvupóstreikning alþjóðlegs saksóknara á vegum stríðsglæpadómstólsins vegna þess að bandarísk stjórnvöld sögðu þeim að gera það. Sú stund olli titring um alla Evrópu. Danskir leiðtogar áttuðu sig á því að stjórnsýslan þeirra var orðin of háð fyrirtæki sem var í erindagjörðum við annað ríki. Nú þjálfa Danir opinbera starfsmenn í að nota opinn hugbúnað og vista skjöl á sniði sem virkar hvar sem er, ekki bara innan vistkerfis Microsoft. Stafrænn ráðherra Danmerkur er í dag að færa öll ráðuneyti ríkisstjórnarinnar frá Microsoft Office yfir í opnu hugbúnaðarlausnina, LibreOffice. Með því að innleiða opinn hugbúnað inn í stjórnkerfi landsins er Danmörk að endurheimta stjórn á eigin innviðum. Ekki aðeins með lögum og reglugerðum, heldur með hönnun: að byggja kerfi sem eru samvirkandi, gagnsæ og virka í þágu almannaheilla. Dönsk stjórnvöld velja þannig sjálfstæði fram yfir skammtíma þægindi. Þannig vinnum við að stafrænu fullveldi, með því að byggja upp samfélög sem við eigum, frekar en að leigja kerfin sem reka þau. Notendur í kerfi einhvers annars Sannleikurinn er sá að mörg sveitarfélög og margar ríkisstofnanir, þar á meðal okkar, hafa byggt lykilhluta stafrænnar þjónustu sinnar á kerfum sem þær eiga ekki, stýra ekki þróun á og geta ekki breytt. Í dag reiða íslenskar opinberar stofnanir sig á lausnir frá Microsoft, Google og Amazon til að skrifa og vista skjöl, senda tölvupóst, halda fundi og geyma gögn, auk notkunar í heilbrigðis-, fjármála- og menntakerfum. Við borgum fyrir að nota erlend tól sem hafa verið þróuð og þjálfuð á gögnum sem við eigum. Við geymum viðkvæm opinber gögn á netþjónum staðsettum erlendis. Og við notum einkaleyfisvarinn hugbúnað sem er leyfður undir skilyrðum sem við getum ekki breytt. Það þýðir að ef eitthvað bilar, þá bíðum við. Ef reglurnar breytast, borgum við meira. Og ef fyrirtækið gengur í burtu, erum við skilin eftir í myrkri. Þetta er ekki bara áhættusamt, þetta er ósjálfbært. Þegar þú ert söluvaran Við þekkjum það flest úr eigin daglega lífi, þegar við ætlum rétt aðeins að kíkja á samfélagsmiðlana og erum enn að skrolla hálftíma síðar. Við fáum stöðugt sömu tegund frétta, sjónarmiða og auglýsinga, og höldum að það endurspegli heiminn, þegar það speglar í raun bara okkur sjálf. Algrímið fylgist með hegðun okkar og mótar síðan hvað við fáum að sjá. Þessi lúmska stjórnun er ekki tilviljun, hún er hönnuð og hún er gerð möguleg með hljóðlátri normalíseringu gagnasöfnunar og eftirlits. Ekki bara á líkömum okkar, heldur á tilfinningum, áformum og sjálfsmynd okkar. Stafrænt fullveldi er mun meira en bara lýðræðismál. Það snýst um hver stjórnar innviðunum sem móta hvernig við hugsum, finnum til, höfum samskipti og tökum þátt í samfélaginu. Hver sem stjórnar þessum innviðum er ekki bara að stjórna þjónustu, þeir stjórna því hvað við vitum, hvernig við hugsum, og í raun hvað það þýðir að vera manneskja. Leiðin til sjálfstæðis Við þurfum ekki að endurhanna allt. En við þurfum að taka ábyrgð á grundvallaratriðunum. Það þýðir að fjárfesta í opinberum stafrænum innviðum, verkfærum og kerfum sem við getum stjórnað sjálf og að fjárfesta í frumkvöðlum og samtökum sem vinna að mannvænni tækni og samfélagslegri nýsköpun. Það þýðir að stuðla að þróun og notkun opins hugbúnaðar þar sem það er mögulegt. Það þýðir að vinna með öðrum löndum sem deila gildum okkar, til að byggja upp örugga og trausta valkosti. Og það þýðir að tryggja að gögn sem verða til í skólum okkar, sjúkrahúsum og opinberum stofnunum haldist í opinberri eigu undir okkar stjórn. Önnur Evrópulönd eru þegar að hreyfa sig. Þýskaland er að færa tugi þúsunda ríkistölva yfir í opin kerfi. Holland er að þróa sína eigin opinberu skýjainnviði. Í Sviss er unnið að gerð opins tungumálalíkans (LLM) sem er þjálfað í opinberri ofurtölvu, byggt á fjölbreyttum gögnum og verður aðgengilegt öllum með opnu leyfi. Og Danmörk er að segja skilið við Microsoft. Norræna módelið: Að byggja saman Ísland hefur nú einnig stigið stórt skref og hefur í samstarfi við hin Norðurlöndin fjármagnað samnorræna gervigreindarmiðstöð með það að markmiði að hraða og samræma innleiðingu gervigreindar á svæðinu. Miðstöðin verður mikilvægur vettvangur þar sem við getum deilt þekkingu með nágrönnum okkar, samræmt aðgerðir og eflt getu okkar allra til að nýta gervigreind í þágu samfélagsins. Samstarfið opnar fyrir spennandi möguleika á að tryggja stafrænt fullveldi svæðisins. Ef rétt er haldið á spilunum getur þessi nýja gervigreindarmiðstöð, New Nordics AI, orðið sú stoð sem við þurfum til að byggja upp sameiginlega stafræna innviði sem byggja á gagnsæi, trausti og lýðræðislegum gildum. Í stað þess að reiða okkur á erlend kerfi, er svæðið að skapa sameiginlegan ramma fyrir þróun gervigreindar sem gerir litlu landi eins og Íslandi kleift að móta framtíð gervigreindar á eigin forsendum. Þannig verðum við eigendur í stað þess að vera leigendur. Að segja já við mennskunni Gildin sem eru innbyggð í tækni okkar í dag eru ekki hlutlaus. Allt of oft er gróði settur framar velferð, samkeppni framar tengslum og skilvirkni framar siðferði. Stafrænt fullveldi snýst um að byggja innviði sem við skiljum, stjórnum og getum treyst. Að tryggja að algrímið sem mótar líf okkar byggist á gildum sem við höfum valið okkur frekar en þau sem hafa verið valin fyrir okkur. Að eiga og stýra þessum mikilvægu stafrænu innviðum gerir okkur kleift að hanna kerfi sem standa vörð um mennskuna, styðja við velsæld og halda lýðræðislegum gildum í kjarna stafrænnar framtíðar okkar. Ef við gerum þetta rétt, verður framtíðin ekki bara snjöll, heldur okkar eigin. Höfundur er stofnmeðlimur Samtaka um mannvæna tækni
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun