Rjúfum þögnina: andlegt ofbeldi Alfa Jóhannsdóttir skrifar 27. maí 2024 17:46 Við skulum byrja á að segja hið augljósa – allt ofbeldi er óafsakanlegt. Það eru engar ýkjur þegar það er sagt að andlegt ofbeldi er ein versta tegund tilfinningalegs rússíbana sem fólk lendir í. Andlegt ofbeldi getur verið í formi orðaskipta eða í formi líkamstjáningar. Samskiptin einkennast oft af niðurlægingu og er yfirleitt leið annars aðilans að ná stjórn á þolandanum. Í einhverjum tilfellum áttar fólk sig ekki á því að þau séu að beita ofbeldi en oft einkennist andlegt ofbeldi af áráttuþráhyggju og þörf til að stjórna. Þau sem beita andlegu ofbeldi virðast oft leika tveimur skjöldum og vera í raun eins og tvær algjörlega aðskildar manneskjur – út á við gæti einstaklingurinn virst elskulegur, viðkunnalegur og hjálpsamur en innst inni er endalaus barátta um vald, að hafa yfirhöndina í samskiptum. Uppspretta ofbeldis getur verið margvísleg, stundum er það djúpt óöryggi og jafnvel minnimáttarkennd sem verður kveikja ofbeldisins sem brýst svo út í valdabaráttu og virðingarleysi í samskiptum, stundum eru gerendur vanir því að fá sínu fram með þessu háttalagi sem hefur fengið að vera óátalið svo árum skiptir og þeir þekkja hreinlega ekki annað. Tegundir andlegs ofbeldis eru margvíslegar og geta falist í gaslýsingu, hótunum, stöðugum aðfinnslum, niðurlægingu, eftirliti og stjórnun með það að markmiði að láta þolanda líða illa. Þetta er ein erfiðasta og flóknasta tegund ofbeldis að varpa ljósi á því hún getur verið lúmsk og falin. Það eru ekki einungis makar sem beita andlegu ofbeldi, heldur getur það verið annar náinn aðili eins og fjölskyldumeðlimur, vinur eða fyrrverandi maki. Þau sem beita slíku ofbeldi afsaka sig oft með því að kenna þolandanum um, öðrum óskildum atvikum eða umhverfi, einhverju sem þolandinn sagði eða gerði og jafnvel einhverju sem þolandinn gerði fyrir löngu, allt í stað þess að taka ábyrgð á eigin hegðun. Þá tiplar fólk oft á tánum í kringum þau sem beita slíku ofbeldi af ótta við að verða fyrir því sjálf. Til dæmis þegar um er að ræða náinn fjölskyldumeðlim sem notar óspart beinar og óbeinar hótanir, veigrar ekki fyrir sér að beita andlegu ofbeldi og nota til þess alvarlegar gaslýsingar þar sem ítrekað er gert lítið úr upplifunum og tilfinningum annarra og þeim talin trú um að þeirra tilfinningar og upplifanir eigi ekki rétt á sér eða séu hreinlega rangar. Þekkir þú merkin? Ef þú þekkir ekki merki andlegs ofbeldis þá er gott að hafa í huga að það gæti verið um andlegt ofbeldi að ræða ef viðkomandi: Tekur ekki tillit til hvernig þér líður. Veldur þrúgandi andrúmslofti á heimilinu. Öskrar á þig eða hótar þér eða öðrum á heimilinu. Lýgur til að rugla þig í ríminu, einnig kallað gaslýsing. Gagnrýnir oft þig, fjölskyldu þína eða vini. Reynir að stjórna með fýlu eða þögn. Skipar þér fyrir. Reiðist snögglega og að ástæðulausu. Kallar þig ljótum nöfnum. Áreitir þig stanslaust með skilaboðum, símhringingum eða heimsóknum. Heldur þér á einhvern hátt frá vinum og fjölskyldu. Dæmi um andlegt ofbeldi geta einnig verið þegar: Gerandi ætlast til þess að þolandi sé á þeirra skoðun, samtöl fara bara í hringi þar sem gerandi krefst endalaust svara um sömu hluti og hlustar ekki á önnur rök eða skoðanir en sínar eigin. Gerandi sakar þolanda um að vera of viðkvæman eða jafnvel geðveikan og sakar þolanda um að vera eigingjarnan eða sjálfselskan. Gerandi býr til rifrildi úr lausu lofti, kemur með ruglandi og misvísandi staðhæfingar og sýnir af sér mjög ófyrirsjáanlega hegðun. Gerandi reynir að stýra þolanda með því að láta hann finna til sektarkenndar, notar ótta, gildi og samkennd þolanda til að stýra aðstæðum. Gerandi neitar því mögulega að atburður hafi átt sér stað, færir til staðreyndir og lýgur. Gerandi kemur fram við þolanda eins og hann sé minna virði, kennir þolanda um það sem ekki hefur gengið upp í lífi geranda. Gerandi segir þolanda að skoðanir hans séu heimskulegar eða séu á annan hátt ómarktækar. Gerandi reynir að stýra því hverja þolandi umgengst eða ver tíma með og reynir jafnvel að stýra því hvernig þolandi hagar lífi sínu ef hann býr á öðru heimili en hans. Ofbeldi þrífst best í þögn Það er erfitt að gera sér í hugarlund að nokkur manneskja komi svona fram við aðra, en því miður er andlegt ofbeldi algengara en marga grunar. Það er auðvelt fyrir okkur sem stöndum utan við sjúk samskipti að hlægja að fáránleika þeirra – yfir þeirri hugmynd að fullorðið fólk ljúgi blákalt, reyni að stjórna með hótunum, fýlu eða þögn, kalli annað fólk nöfnum þegar það gerir ekki það sem það vill og eyði jafnvel mörgum klukkustundum í að áreita þolendur sína með stanslausum skilaboðum, símhringingum eða óvæntum heimsóknum. Fyrir flest okkar er þetta allt að því fjarstæðukennt, en fyrir þau sem fyrir ofbeldinu verða er staðan grafalvarleg. Andlegt ofbeldi getur haft alvarlegar og virkilega flóknar sálrænar afleiðingar fyrir þolendur og er mikilvægt að tala um hlutina í öruggu rými, því ofbeldi þrífst best í þögn og fólk sem beitir andlegu ofbeldi er oft meira annt um orðspor sitt og mannorð en nokkuð annað. Flestum bregður okkur við þegar við verðum fyrir andlegu ofbeldi eða verðum vitni að andlegu ofbeldi því við finnum að þessi hegðun er ekki eðlileg. Við þurfum því að vera meðvituð um hve mikilvægt það er að benda á slíka hegðun þegar við sjáum hana, því hún má aldrei verða eðlileg. Ofbeldi og gaslýsing er aldrei normið. Því oftar sem við látum ofbeldishegðun óátalda því eðlilegri verður hún fyrir okkur, við venjumst henni og hætt er við að hún verði allt að því hversdagsleg. Það er auðvitað hægara sagt en gert að hvetja fólk til að setja mörk í samskiptum við þau sem beita ofbeldi, því þau virða ekki mörk og eiga það til að refsa þolandanum fyrir að reyna að setja þau. Mörk eru ekki velkomin í ofbeldissambandi af því að ofbeldissambönd nærast á markaleysi en við sem stöndum fyrir utan þurfum að benda á hegðunina þegar við sjáum hana, orða ofbeldið upphátt og standa með þolendum. Ofbeldi þrífst best í þögn. Til þín sem þarft að heyra það: Þú berð ekki ábyrgð á hegðun þess sem beitir ofbeldi. Ekkert sem þú hefur sagt eða gert réttlætir ofbeldið, þó að þú fáir ábyggilega að heyra það hvernig ábyrgðin er þín í nokkrum útgáfum. Hvernig allt væri betra, einfaldara og þægilegra ef þú hefðir ekki gert eða sagt eitthvað sem varð kveikjan að þessu öllu. Öll þín viðbrögð og allar þínar tilfinningar eru eðlilegar og eiga rétt á sér. Þú, sem þolandi andlegs ofbeldis, berð kannski ekki sjáanlega áverka - en þínir áverkar eru engu minna alvarlegir. Fáðu hjálp Ef þú eða einhver sem þú þekkir er í þessum aðstæðum þá er alltaf betra að segja einhverjum frá og fá hjálp. Ef þú vilt fá aðstoð getur þú haft samband við Bjarkarhlíð í Reykjavík eða Bjarmahlíð á Akureyri sem sérhæfa sig í stuðningi fyrir fullorðin sem hafa orðið fyrir einhverskonar ofbeldi. Það skiptir engu máli hve langt er síðan ofbeldið átti sér stað. Börn og fullorðin geta alltaf talað við einhvern hjá 1717 (hjálparsíma Rauða krossins) eða haft samband við 112 gegnum síma eða netspjall. Höfundur er forvarnafulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heimilisofbeldi Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Við skulum byrja á að segja hið augljósa – allt ofbeldi er óafsakanlegt. Það eru engar ýkjur þegar það er sagt að andlegt ofbeldi er ein versta tegund tilfinningalegs rússíbana sem fólk lendir í. Andlegt ofbeldi getur verið í formi orðaskipta eða í formi líkamstjáningar. Samskiptin einkennast oft af niðurlægingu og er yfirleitt leið annars aðilans að ná stjórn á þolandanum. Í einhverjum tilfellum áttar fólk sig ekki á því að þau séu að beita ofbeldi en oft einkennist andlegt ofbeldi af áráttuþráhyggju og þörf til að stjórna. Þau sem beita andlegu ofbeldi virðast oft leika tveimur skjöldum og vera í raun eins og tvær algjörlega aðskildar manneskjur – út á við gæti einstaklingurinn virst elskulegur, viðkunnalegur og hjálpsamur en innst inni er endalaus barátta um vald, að hafa yfirhöndina í samskiptum. Uppspretta ofbeldis getur verið margvísleg, stundum er það djúpt óöryggi og jafnvel minnimáttarkennd sem verður kveikja ofbeldisins sem brýst svo út í valdabaráttu og virðingarleysi í samskiptum, stundum eru gerendur vanir því að fá sínu fram með þessu háttalagi sem hefur fengið að vera óátalið svo árum skiptir og þeir þekkja hreinlega ekki annað. Tegundir andlegs ofbeldis eru margvíslegar og geta falist í gaslýsingu, hótunum, stöðugum aðfinnslum, niðurlægingu, eftirliti og stjórnun með það að markmiði að láta þolanda líða illa. Þetta er ein erfiðasta og flóknasta tegund ofbeldis að varpa ljósi á því hún getur verið lúmsk og falin. Það eru ekki einungis makar sem beita andlegu ofbeldi, heldur getur það verið annar náinn aðili eins og fjölskyldumeðlimur, vinur eða fyrrverandi maki. Þau sem beita slíku ofbeldi afsaka sig oft með því að kenna þolandanum um, öðrum óskildum atvikum eða umhverfi, einhverju sem þolandinn sagði eða gerði og jafnvel einhverju sem þolandinn gerði fyrir löngu, allt í stað þess að taka ábyrgð á eigin hegðun. Þá tiplar fólk oft á tánum í kringum þau sem beita slíku ofbeldi af ótta við að verða fyrir því sjálf. Til dæmis þegar um er að ræða náinn fjölskyldumeðlim sem notar óspart beinar og óbeinar hótanir, veigrar ekki fyrir sér að beita andlegu ofbeldi og nota til þess alvarlegar gaslýsingar þar sem ítrekað er gert lítið úr upplifunum og tilfinningum annarra og þeim talin trú um að þeirra tilfinningar og upplifanir eigi ekki rétt á sér eða séu hreinlega rangar. Þekkir þú merkin? Ef þú þekkir ekki merki andlegs ofbeldis þá er gott að hafa í huga að það gæti verið um andlegt ofbeldi að ræða ef viðkomandi: Tekur ekki tillit til hvernig þér líður. Veldur þrúgandi andrúmslofti á heimilinu. Öskrar á þig eða hótar þér eða öðrum á heimilinu. Lýgur til að rugla þig í ríminu, einnig kallað gaslýsing. Gagnrýnir oft þig, fjölskyldu þína eða vini. Reynir að stjórna með fýlu eða þögn. Skipar þér fyrir. Reiðist snögglega og að ástæðulausu. Kallar þig ljótum nöfnum. Áreitir þig stanslaust með skilaboðum, símhringingum eða heimsóknum. Heldur þér á einhvern hátt frá vinum og fjölskyldu. Dæmi um andlegt ofbeldi geta einnig verið þegar: Gerandi ætlast til þess að þolandi sé á þeirra skoðun, samtöl fara bara í hringi þar sem gerandi krefst endalaust svara um sömu hluti og hlustar ekki á önnur rök eða skoðanir en sínar eigin. Gerandi sakar þolanda um að vera of viðkvæman eða jafnvel geðveikan og sakar þolanda um að vera eigingjarnan eða sjálfselskan. Gerandi býr til rifrildi úr lausu lofti, kemur með ruglandi og misvísandi staðhæfingar og sýnir af sér mjög ófyrirsjáanlega hegðun. Gerandi reynir að stýra þolanda með því að láta hann finna til sektarkenndar, notar ótta, gildi og samkennd þolanda til að stýra aðstæðum. Gerandi neitar því mögulega að atburður hafi átt sér stað, færir til staðreyndir og lýgur. Gerandi kemur fram við þolanda eins og hann sé minna virði, kennir þolanda um það sem ekki hefur gengið upp í lífi geranda. Gerandi segir þolanda að skoðanir hans séu heimskulegar eða séu á annan hátt ómarktækar. Gerandi reynir að stýra því hverja þolandi umgengst eða ver tíma með og reynir jafnvel að stýra því hvernig þolandi hagar lífi sínu ef hann býr á öðru heimili en hans. Ofbeldi þrífst best í þögn Það er erfitt að gera sér í hugarlund að nokkur manneskja komi svona fram við aðra, en því miður er andlegt ofbeldi algengara en marga grunar. Það er auðvelt fyrir okkur sem stöndum utan við sjúk samskipti að hlægja að fáránleika þeirra – yfir þeirri hugmynd að fullorðið fólk ljúgi blákalt, reyni að stjórna með hótunum, fýlu eða þögn, kalli annað fólk nöfnum þegar það gerir ekki það sem það vill og eyði jafnvel mörgum klukkustundum í að áreita þolendur sína með stanslausum skilaboðum, símhringingum eða óvæntum heimsóknum. Fyrir flest okkar er þetta allt að því fjarstæðukennt, en fyrir þau sem fyrir ofbeldinu verða er staðan grafalvarleg. Andlegt ofbeldi getur haft alvarlegar og virkilega flóknar sálrænar afleiðingar fyrir þolendur og er mikilvægt að tala um hlutina í öruggu rými, því ofbeldi þrífst best í þögn og fólk sem beitir andlegu ofbeldi er oft meira annt um orðspor sitt og mannorð en nokkuð annað. Flestum bregður okkur við þegar við verðum fyrir andlegu ofbeldi eða verðum vitni að andlegu ofbeldi því við finnum að þessi hegðun er ekki eðlileg. Við þurfum því að vera meðvituð um hve mikilvægt það er að benda á slíka hegðun þegar við sjáum hana, því hún má aldrei verða eðlileg. Ofbeldi og gaslýsing er aldrei normið. Því oftar sem við látum ofbeldishegðun óátalda því eðlilegri verður hún fyrir okkur, við venjumst henni og hætt er við að hún verði allt að því hversdagsleg. Það er auðvitað hægara sagt en gert að hvetja fólk til að setja mörk í samskiptum við þau sem beita ofbeldi, því þau virða ekki mörk og eiga það til að refsa þolandanum fyrir að reyna að setja þau. Mörk eru ekki velkomin í ofbeldissambandi af því að ofbeldissambönd nærast á markaleysi en við sem stöndum fyrir utan þurfum að benda á hegðunina þegar við sjáum hana, orða ofbeldið upphátt og standa með þolendum. Ofbeldi þrífst best í þögn. Til þín sem þarft að heyra það: Þú berð ekki ábyrgð á hegðun þess sem beitir ofbeldi. Ekkert sem þú hefur sagt eða gert réttlætir ofbeldið, þó að þú fáir ábyggilega að heyra það hvernig ábyrgðin er þín í nokkrum útgáfum. Hvernig allt væri betra, einfaldara og þægilegra ef þú hefðir ekki gert eða sagt eitthvað sem varð kveikjan að þessu öllu. Öll þín viðbrögð og allar þínar tilfinningar eru eðlilegar og eiga rétt á sér. Þú, sem þolandi andlegs ofbeldis, berð kannski ekki sjáanlega áverka - en þínir áverkar eru engu minna alvarlegir. Fáðu hjálp Ef þú eða einhver sem þú þekkir er í þessum aðstæðum þá er alltaf betra að segja einhverjum frá og fá hjálp. Ef þú vilt fá aðstoð getur þú haft samband við Bjarkarhlíð í Reykjavík eða Bjarmahlíð á Akureyri sem sérhæfa sig í stuðningi fyrir fullorðin sem hafa orðið fyrir einhverskonar ofbeldi. Það skiptir engu máli hve langt er síðan ofbeldið átti sér stað. Börn og fullorðin geta alltaf talað við einhvern hjá 1717 (hjálparsíma Rauða krossins) eða haft samband við 112 gegnum síma eða netspjall. Höfundur er forvarnafulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun