Ég vil víkka út hugtakið og leiða þessi verk saman

Konkretljóð er í raun og veru ljóð sem er sett upp á myndrænan hátt og merking orðanna rifin í sundur. Það er ekki lengur einblínt á hið táknræna í tungumálinu heldur hið myndræna,“ segir Vigdís Rún Jónsdóttir, sýningarstjóri sýningarinnar Bókstaflega sem verður opnuð í Hafnarborg kl. 15 í dag. Á sýningunni getur að líta úrval konkretljóða á Íslandi frá 1957 allt til samtímans í aðalsal safnsins.

Vigdís Rún segir að Dieter Roth hafi komið með þetta til landsins þegar hann flutti hingað árið 1957. „Hann var þá búinn að vera á meðal upphafsmanna konkretljóða í heiminum en fyrst eftir að hann kom hingað þá var þetta bara lítil kreðsa í kringum hann. Dieter Roth og Einar Bragi stofnuðu fljótlega Forlag ED og þar lögðu þeir áherslu á að gefa út framúrstefnuleg rit, bókverk og ljóð. Þetta var mikil nýjung á þessum tíma og í raun algjört jaðarfyrirbæri hér heima. En í þessu forlagi gáfu þeir út sín eigin verk og einnig verk eftir Sigríði Björnsdóttur sem var eiginkona Dieters á þessum tíma, auk nokkurra erlendra höfunda. Við erum með verk úr þessari útgáfu á sýningunni, til að mynda áður ósýnd konkretljóð eftir Einar Braga og einnig bókverk eftir bæði hann og Dieter. Svo erum við líka með grein úr Birtingi frá 1962 þar sem Einar Bragi fjallaði um kon­kretljóðlistina sem er mjög forvitnileg lesning.“

Vigdís Rún segir að kynslóðin sem tók svo við hafi í raun þróað formið á allt annan hátt. „Næsta kynslóð fór að taka ljóðið af blaðinu og setja það á ljósmyndir og fundna hluti á borð við kommóður og klukkur, skúlptúra, innsetningar og fleira. Þannig að hugtakið ljóð var tekið mun lengra og í raun má rekja þessa þróun til Fluxus-hreyfingarinnar. Magnús Pálsson var fyrstur á ferðinni af þessari kynslóð, en hann var náinn vinur Dieters, og síðan komu bræðurnir Sigurður og Kristján Guðmundssynir og síðan Guðbergur Bergsson. Við erum einmitt með ótrúlega fallegt safn á sýningunni á konkretljóðum sem Guðbergur vann á tímabilinu frá 1969 til 1972 sem hefur ekki verið sýnt áður nema að mjög litlu leyti árið 1971.“

En hversu virkt skyldi konkret­ljóðið vera á listasenunni í dag? „Ég mundi ekki segja að listamenn væru að fást við eitthvað sem þeir tengja sjálfir við konkretljóð. Það er frekar þannig að ég skilgreini það sem þeir sem eru að fást við sem konkretljóð og það er svona soldið hugmyndin hjá mér – að velja verk eftir listamenn sem ég vil skilgreina sem konkretljóð og sýna þannig fram á að þetta hugtak er vel nýtanlegt þó svo það hafi fallið aðeins í gleymsku. Meira að segja myndlistarmenn af eldri kynslóðinni kannast ekki við hugtakið og hvað þá þessir yngri. Þannig að ég er að velja verk inn á sýninguna sem sýna fram á hvernig konkretljóðið hefur þróast og verið notað í nýja miðla allt til dagsins í dag og hvernig hugtakið er enn vel nýtanlegt.“

Aðspurð um viðtökur konkret­ljóðsins hjá bókmenntaþjóðinni segir Vigdís Rún að þetta sé vissulega framúrstefnuform og að framúrstefna hafi í raun aldrei verið ríkjandi á Íslandi. „Janfvel enn í dag finnst mér þetta form vera framúrstefnulegt. Þetta er í eðli sínu jaðarform og þau skáld sem eru að fást við þetta í dag eru t.d. að gefa út bækur innan Meðgönguljóða þar sem áherslan er á framúrstefnuleg rit sem koma ekki út hjá stóru forlögunum. Þannig að það er enn þá verið að vinna með formið. Af yngstu kynslóðinni er það t.d. Ásta Fanney Sigurðardóttir sem verður með konkret vídeóljóð og ritvélaljóð sem hún gerði án þess að hafa hugmynd um það hvernig hún ætti að skilgreina þessi verk. Þegar ég sá þetta þá sagði ég henni að þetta væru klárlega kon­kretljóð og hún var svo ánægð að það væri hægt að skilgreina verkin. Ég held einmitt að mörg þessara verka sem byggja á stöfum og tungumálinu sé erfitt að skilgreina og því vil ég víkka út hugtakið og leiða þessi verk saman innan þess.“

Vigdís Rún hefur verið að vinna að meistaraprófsritgerð í listfræði um konkretljóðið og komu þess til Íslands í listfræðilegu samhengi. „Það merkilega við þetta er að þetta er bókmenntaform og það er fjallað um þetta í bókmenntasögunni en á mjög takmarkaðan hátt af því að konkret­ljóð byggjast ekki aðeins á málrænni greiningu heldur einnig myndrænni. Innan listasögunnar er hvergi minnst á þetta hugtak þó svo að meirihluti þeirra sem hafa fengist við þetta séu í raun myndlistarmenn og það kveikti áhuga minn á þessu fyrirbæri. Fyrir mér er það einn og sami hluturinn hvernig maður upplifir myndlist og ljóð og þessi ljóð byggjast á myndrænni uppsetningu og hafa því fallið á milli forma.“

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 25. mars.