Hvenær þjóðstjórn? Guðni Th. Jóhannesson skrifar 5. nóvember 2010 06:00 Er þjóðstjórn eina leiðin út úr þeim ógöngum sem við Íslendingar erum nú fastir í? Hvað segir sagan? Og hvað er þjóðstjórn? Ríkisstjórn með því nafni hefur einu sinni setið á Íslandi. Vorið 1939 var Framsóknarflokkurinn einn í ríkisstjórn, undir forsæti Hermanns Jónassonar (föður Steingríms Hermannssonar og afa Guðmundar Steingrímssonar, þingmanns Framsóknarflokksins). Viðsjár voru í Evrópu og efnahagskreppa á Íslandi. Sátt varð um að Framsóknarflokkur, Alþýðuflokkur og Sjálfstæðisflokkur settust saman í ríkisstjórn. Hermann Jónasson var áfram forsætisráðherra og þeir sem að stjórninni stóðu kölluðu hana þjóðstjórn þótt einn flokkur til viðbótar, Sósíalistaflokkurinn, ætti fulltrúa á Alþingi. Þeir voru hins vegar aðeins þrír og voru Moskvuhollir kommúnistar. Ráðamönnum hinna flokkanna fannst þeir ekki tækir í stjórn og sögðu sjálfsagt að kalla hina nýja ríkisstjórn „þjóðstjórn" þótt þingheimur styddi hana ekki allur. Þjóðstjórnin svonefnda sat til ársins 1942 en féll út af ágreiningi um varnir við „dýrtíðinni" - orði þess tíma yfir verðbólgu. Hún var þá farin að geisa og hefur verið bölvaldur á Íslandi æ síðan, með litlum hléum. Ekki var aftur rætt í alvöru um þjóðstjórn eða stjórn allra flokka á þingi fyrr en í kreppunni undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, í kjölfar síldarbrests og verðfalls á sjávarafurðum. Sjálfstæðismenn og alþýðuflokksmenn sátu þá í stjórn undir forsæti Bjarna Benediktssonar (afabróður og alnafna núverandi formanns Sjálfstæðisflokksins). Rætt var um að stjórnarandstöðuflokkarnir, Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag (arftaki Sósíalistaflokksins), kæmu einnig að stjórn landsmálanna en ekkert varð úr. Trúnaðartraust vantaði og líklega var kreppan ekki nógu illvíg, þrátt fyrir allt. Áratugur leið en þá kom þjóðstjórn allra flokka á ný til tals. Eftir þingkosningar sumarið 1978 og veturinn 1979 gekk illa að mynda ríkisstjórn. Verðbólga geisaði sem aldrei fyrr og hugmyndum um þjóðstjórn var varpað fram, ekki síst á síðum Morgunblaðsins og með velþóknun Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins. Framámenn hinna flokkanna höfðu litla trú á umleitunum Geirs og aftur fór svo að þjóðstjórn var ekki mynduð. Líkt og fyrri daginn þótti neyðin ekki nógu mikil og aðrir kostir voru í boði. Nú liðu nær 30 ár uns hugmyndin um þjóðstjórn vaknaði á ný. Óðara eftir hrun bankanna í október 2008 heyrðist því fleygt að allir á þingi yrðu að taka höndum saman. Þetta sagði Davíð Oddsson seðlabankastjóri og þetta sagði Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs. Fleiri tóku í sama streng. Enn varð raunin sú að þessi leið var ekki valin. Mestu réð að ríkisstjórn þess tíma, með Geir H. Haarde forsætisráðherra í broddi fylkingar, taldi sig geta ráðið við vandann. Það reyndist rangt. Stjórnin hrökklaðist frá völdum eftir einstæð mótmæli við Alþingi og Stjórnarráð. Hún var klofin, rúin trausti og allt of veik til að halda sínu striki. Eftir kosningar í fyrra tók núverandi stjórn við völdum og enn heyrast þær raddir að þjóðstjórn verði að mynda. Efnahagsvandinn sé það mikill og ríkisstjórnina skorti trúverðugleika og traust. Sagan sýnir að þjóðstjórn hefur aðeins einu sinni setið að völdum og þarf þá að hafa þann fyrirvara að hún naut ekki stuðnings alls þingsins. Forsendur þess að þjóðstjórn var mynduð árið 1939 voru tvær; ógnvekjandi efnahagsvandi og stríð sem vofði yfir. Sú seinni skipti jafnvel sköpum því um þá vá var unnt að sameinast. Sundurlyndisfjandinn hlaut að víkja. Í þessu samhengi mætti einnig nefna að vorið 1940, þegar styrjöld var skollin á, var þjóðstjórn mynduð í Bretlandi. Það gekk þó ekki þrautalaust. Neville Chamberlain forsætisráðherra vildi sitja áfram. Hann var velmeinandi en hafði glatað allri tiltrú. Í umræðum í neðri deild þingsins sveigðu eigin flokksmenn að honum og vitnuðu í þekkta menn úr sögunni. „Bestu ráðin eru þau djörfustu," sagði einn þeirra, aðmíráll sem var búinn að fá nóg af varkárni, hiki, fumi og fálmi, og hafði þar eftir kjörorð Nelsons flotaforingja. Og annar rifjaði upp fræg orð uppreisnarmannsins Olivers Cromwells þegar hann leysti upp breska þingið árið 1653 og tók sér alræðisvald: „Þið hafið setið hér of lengi án þess að gera nokkurt gagn. Hverfið á braut, segi ég, og komið ekki aftur. Í Guðs nafni, farið frá!" Chamberlain sá sæng sína upp reidda. Þjóðstjórn var mynduð, undir forystu Winstons Churchills. Auðvitað er óravegur milli Bretlands árið 1940 og Íslands 70 árum síðar. Stríð geisar ekki og fátt virðist geta sameinað Íslendinga. Hitt gæti þó virst svipað að djarfra og einstæðra ákvarðana sé þörf. En hver á að gera hvað og hvenær? Það er vandinn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Taugatýpísk forréttindi Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Hver er ég og hvert er ég að fara? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Að hjálpa fólki að standa á eigin fótum Jón Þór Kristjánsson skrifar Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun „Heimferða- og fylgdadeild“ Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Til varnar mennsku kúgarans Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens skrifar Skoðun Engum til sóma Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Sjá meira
Er þjóðstjórn eina leiðin út úr þeim ógöngum sem við Íslendingar erum nú fastir í? Hvað segir sagan? Og hvað er þjóðstjórn? Ríkisstjórn með því nafni hefur einu sinni setið á Íslandi. Vorið 1939 var Framsóknarflokkurinn einn í ríkisstjórn, undir forsæti Hermanns Jónassonar (föður Steingríms Hermannssonar og afa Guðmundar Steingrímssonar, þingmanns Framsóknarflokksins). Viðsjár voru í Evrópu og efnahagskreppa á Íslandi. Sátt varð um að Framsóknarflokkur, Alþýðuflokkur og Sjálfstæðisflokkur settust saman í ríkisstjórn. Hermann Jónasson var áfram forsætisráðherra og þeir sem að stjórninni stóðu kölluðu hana þjóðstjórn þótt einn flokkur til viðbótar, Sósíalistaflokkurinn, ætti fulltrúa á Alþingi. Þeir voru hins vegar aðeins þrír og voru Moskvuhollir kommúnistar. Ráðamönnum hinna flokkanna fannst þeir ekki tækir í stjórn og sögðu sjálfsagt að kalla hina nýja ríkisstjórn „þjóðstjórn" þótt þingheimur styddi hana ekki allur. Þjóðstjórnin svonefnda sat til ársins 1942 en féll út af ágreiningi um varnir við „dýrtíðinni" - orði þess tíma yfir verðbólgu. Hún var þá farin að geisa og hefur verið bölvaldur á Íslandi æ síðan, með litlum hléum. Ekki var aftur rætt í alvöru um þjóðstjórn eða stjórn allra flokka á þingi fyrr en í kreppunni undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, í kjölfar síldarbrests og verðfalls á sjávarafurðum. Sjálfstæðismenn og alþýðuflokksmenn sátu þá í stjórn undir forsæti Bjarna Benediktssonar (afabróður og alnafna núverandi formanns Sjálfstæðisflokksins). Rætt var um að stjórnarandstöðuflokkarnir, Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag (arftaki Sósíalistaflokksins), kæmu einnig að stjórn landsmálanna en ekkert varð úr. Trúnaðartraust vantaði og líklega var kreppan ekki nógu illvíg, þrátt fyrir allt. Áratugur leið en þá kom þjóðstjórn allra flokka á ný til tals. Eftir þingkosningar sumarið 1978 og veturinn 1979 gekk illa að mynda ríkisstjórn. Verðbólga geisaði sem aldrei fyrr og hugmyndum um þjóðstjórn var varpað fram, ekki síst á síðum Morgunblaðsins og með velþóknun Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins. Framámenn hinna flokkanna höfðu litla trú á umleitunum Geirs og aftur fór svo að þjóðstjórn var ekki mynduð. Líkt og fyrri daginn þótti neyðin ekki nógu mikil og aðrir kostir voru í boði. Nú liðu nær 30 ár uns hugmyndin um þjóðstjórn vaknaði á ný. Óðara eftir hrun bankanna í október 2008 heyrðist því fleygt að allir á þingi yrðu að taka höndum saman. Þetta sagði Davíð Oddsson seðlabankastjóri og þetta sagði Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs. Fleiri tóku í sama streng. Enn varð raunin sú að þessi leið var ekki valin. Mestu réð að ríkisstjórn þess tíma, með Geir H. Haarde forsætisráðherra í broddi fylkingar, taldi sig geta ráðið við vandann. Það reyndist rangt. Stjórnin hrökklaðist frá völdum eftir einstæð mótmæli við Alþingi og Stjórnarráð. Hún var klofin, rúin trausti og allt of veik til að halda sínu striki. Eftir kosningar í fyrra tók núverandi stjórn við völdum og enn heyrast þær raddir að þjóðstjórn verði að mynda. Efnahagsvandinn sé það mikill og ríkisstjórnina skorti trúverðugleika og traust. Sagan sýnir að þjóðstjórn hefur aðeins einu sinni setið að völdum og þarf þá að hafa þann fyrirvara að hún naut ekki stuðnings alls þingsins. Forsendur þess að þjóðstjórn var mynduð árið 1939 voru tvær; ógnvekjandi efnahagsvandi og stríð sem vofði yfir. Sú seinni skipti jafnvel sköpum því um þá vá var unnt að sameinast. Sundurlyndisfjandinn hlaut að víkja. Í þessu samhengi mætti einnig nefna að vorið 1940, þegar styrjöld var skollin á, var þjóðstjórn mynduð í Bretlandi. Það gekk þó ekki þrautalaust. Neville Chamberlain forsætisráðherra vildi sitja áfram. Hann var velmeinandi en hafði glatað allri tiltrú. Í umræðum í neðri deild þingsins sveigðu eigin flokksmenn að honum og vitnuðu í þekkta menn úr sögunni. „Bestu ráðin eru þau djörfustu," sagði einn þeirra, aðmíráll sem var búinn að fá nóg af varkárni, hiki, fumi og fálmi, og hafði þar eftir kjörorð Nelsons flotaforingja. Og annar rifjaði upp fræg orð uppreisnarmannsins Olivers Cromwells þegar hann leysti upp breska þingið árið 1653 og tók sér alræðisvald: „Þið hafið setið hér of lengi án þess að gera nokkurt gagn. Hverfið á braut, segi ég, og komið ekki aftur. Í Guðs nafni, farið frá!" Chamberlain sá sæng sína upp reidda. Þjóðstjórn var mynduð, undir forystu Winstons Churchills. Auðvitað er óravegur milli Bretlands árið 1940 og Íslands 70 árum síðar. Stríð geisar ekki og fátt virðist geta sameinað Íslendinga. Hitt gæti þó virst svipað að djarfra og einstæðra ákvarðana sé þörf. En hver á að gera hvað og hvenær? Það er vandinn.
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar