Forsaga kvótans: Taka tvö Þorvaldur Gylfason skrifar 24. maí 2018 07:00 Jens Evensen hét maður. Hann má kalla höfuðarkitekt þeirrar auðlindastjórnar sem hefur gert Noreg að fyrirmynd annarra olíuríkja. Evensen varð síðar hafréttarráðherra Noregs, en hann var embættismaður í fjármálaráðuneytinu í Ósló þegar olían fannst í norskri lögsögu fyrir 1970. Hann taldi sér skylt að koma stjórnmálamönnum í skilning um að olíuauðinn skyldi skoða sem sameign norsku þjóðarinnar. Þannig tókst Norðmönnum að girða fyrir rentusókn. Nú, hálfri öld síðar, eru „olíufurstar“ nær óþekktir í Noregi. Orðið kemur varla fyrir í máli manna. Öðru máli gegnir því um Noreg en Ísland þar sem „kvótakóngar“ og „sægreifar“ hafa lengi verið meðal algengustu orða í þjóðmálaumræðunni líkt og fáráðar (e. oligarchs) í Rússlandi.Gildasti auðlindasjóður heims Stjórn Norðmanna á olíuauði sínum markast af því að olía og gas innan norskrar lögsögu voru frá öndverðu skilgreind í lögum sem sameignarauðlindir. Lögin innsigluðu rétt norsku þjóðarinnar til auðlindarentunnar, þ.e. til teknanna af olíulindunum. Á grundvelli þessara laga hefur norska ríkið með árunum leyst til sín um 80% af auðlindarentunni fyrir hönd skattgreiðenda og lagt mestan hluta fjárins í olíusjóð sem heitir nú lífeyrissjóður. Í honum er nú meira en ein trilljón Bandaríkjadala eða 800.000 dalir (80 mkr.) á hverja fjögurra manna fjölskyldu í Noregi. Engin önnur þjóð heimsins á gildari auðlindasjóð en þennan. Norska þingið setti sjálfu sér og sjóðnum siðareglur („boðorð“) til að tryggja að ráðstöfun sjóðsins gagnaðist núlifandi og óbornum kynslóðum Norðmanna í senn. Eftir að Seðlabanka Noregs var tryggt aukið sjálfstæði 2001 var bankanum falin stjórn olíusjóðsins fyrir hönd fjármálaráðuneytisins. Þetta var gert til að halda stjórnmálamönnum í hæfilegri fjarlægð frá sjóðnum. Þannig hefur Norðmönnum tekizt að komast hjá rentusókn og tengdum vandamálum sem hafa hrjáð fjölmörg önnur olíuríki um allan heim.Jöfn skipting Skipting þjóðarauðsins í Noregi er ívið jafnari en í Svíþjóð og mun jafnari en á Íslandi svo sem fram kemur t.d. í bók Stefáns Ólafssonar og Arnalds Sölva Kristjánssonar, Ójöfnuður á Íslandi (2017, bls. 385). Norðmönnum hefur tekizt að komast hjá skaðlegum átökum um skiptingu olíurentunnar eða a.m.k. girða fyrir að slík átök leiddu til teljandi misskiptingar. Noregur var fullþroska lýðræðisríki löngu áður en olían fannst. Það skiptir máli. Lýðræðisríki eru ólíklegri en einræðisríki til að láta menn komast upp með að sölsa undir sig eigur annarra, þ.m.t. auðlindir, til að tryggja völd sín.Vitlaust gefið Ólíkt olíustjórn Norðmanna er fiskveiðistjórnin hér heima reist á innbyrðis þversögn. Kvótakerfið er reist á upphaflegri úthlutun veiðiheimilda sem mismunaði mönnum og braut þar með gegn stjórnarskránni eins og mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna staðfesti 2007 og Hæstiréttur Íslands hafði áður staðfest 1998. Frjálst framsal kvóta var æskilegt af hagkvæmnisástæðum en slíkt framsalsfrelsi útheimti upphaflega úthlutun án mismununar. Vandinn liggur því ekki í kvótanum sjálfum og viðskiptum með hann heldur í mismununinni við upphaflega úthlutun sem var reist á veiðireynslu áranna 1980-1983. Vandinn hefur undið upp á sig. Alþingi gafst loksins upp fyrir kröfunni um veiðigjald 2002, en þá aðeins til málamynda. Skv. útreikningum Indriða Þorlákssonar fv. ríkisskattstjóra duga veiðigjöldin aðeins til að beina 10% fiskveiðirentunnar til rétts eiganda, fólksins í landinu, meðan 90% renna áfram til útvegsmanna. Þetta fyrirkomulag er eins langt frá norskri olíustjórn og hugsazt getur. Norska fyrirmyndin um auðlindir í þjóðareigu gat varla nærtækari verið en hún var ekki rædd á Alþingi. Fyrstu lögin um fiskveiðistjórnina voru samin á skrifstofum LÍÚ eins og Halldór Jónsson rekur í ritgerð sinni „Ákvarðanataka í sjávarútvegi og stjórnun fiskveiða“ (Samfélagstíðindi 1990, bls. 99-141). Frekar en að taka norska olíustjórn sér til fyrirmyndar kaus Alþingi í reyndinni að fylgja fordæmi norskrar fiskveiðistjórnar þar sem veiðileyfum er úthlutað til skipa án endurgjalds líkt og tíðkast annars staðar í Evrópu þótt fiskstofnar séu þar sumir á hverfanda hveli. Noregur og önnur Evrópulönd telja sig hafa efni á slíku ráðslagi þar eð sjávarútvegur skiptir þar ekki miklu máli. Það á ekki við um Ísland þar sem sjávarútvegur gegnir mikilvægu hlutverki í þjóðarbúskapnum og ekki bara í einstökum fámennum byggðarlögum líkt og í Noregi og úti í Evrópu. Þar liggur mikilvægur munur.Gúglaðu „bófaflokkur“ Norðmenn ákváðu fyrir löngu að niðurgreiða sjávarútveg myndarlega líkt og landbúnað einkum til að styrkja Norður-Noreg. Þar eð sjávarútvegur skiptir litlu máli í norskum þjóðarbúskap á heildina litið hafa menn ekki sett kostnaðinn fyrir sig. Snemma varð ljóst að olía myndi skipta norskan þjóðarbúskap miklu máli. Þess vegna m.a. kom ekki til álita að sóa olíurentunni líkt og fiskirentunni. Þess vegna sló norska þingið eign þjóðarinnar á olíulindirnar frá byrjun frekar en að sleppa þeim í hendur einkavina líkt og Rússar og ýmsar aðrar olíuþjóðir hafa gert. Alþingi fór rússnesku leiðina í fiskveiðistjórnarmálinu. Það hefur reynzt afdrifaríkt. Gúglaðu „bófaflokkur“ og nafn Sjálfstæðisflokksins kemur upp strax í fimmtu línu. Þannig fer ævinlega fyrir þeim sem fara í útreiðartúr á tígrisdýri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Burt með pólitík á Bessastöðum Kristmundur Carter Skoðun „Almennings“ samgöngur? Bragi Gunnlaugsson Skoðun Sjálfbær framtíð Vestfjarða Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Aðalsteinn Óskarsson Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Baldur í þágu mannúðar og samfélags Anna María Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif á líf barna Ída Björg Unnarsdóttir skrifar Skoðun Stórbætum samgöngur Logi Einarsson skrifar Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen skrifar Skoðun Ótrúverðugt plan að annars góðum markmiðum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Formleg uppgjöf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson skrifar Skoðun Fjármunum veitt þangað sem neyðin er mest Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbær framtíð Vestfjarða Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Aðalsteinn Óskarsson skrifar Skoðun Burt með pólitík á Bessastöðum Kristmundur Carter skrifar Skoðun Náttúran njóti vafans, ótímabundið Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun „Almennings“ samgöngur? Bragi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Góður forseti G. Pétur Matthíasson skrifar Skoðun Hvers vegna Halla Tómasdóttir? Guðjón Sigurðsson skrifar Skoðun Heimildin sem hvarf úr frumvarpi matvælaráðherra Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Sníða sér stakk eftir vexti Guðni Magnús Ingvason skrifar Skoðun Norskir herrar eða íslenskir? Þóra Bergný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ertu að bjóða þig fram? Sigurður Ragnarsson skrifar Skoðun Við styðjum Guðmund Karl! Katrín Valdís Hjartardóttir,Andrea Bóel Bæringsdóttir,Guðbjörg Harpa Ingimundardóttir skrifar Skoðun Hagfræðin á Heimildinni Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Hreinleikaþráin Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Heimilisleysi blasir við öryrkjum Svanberg Hreinsson skrifar Skoðun Hvað getur Ísland gefið öðrum þjóðum? Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Veðrið, veskið og Íslendingurinn María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Að mæðra barn í hjarta sínu Hólmfríður Anna Baldursdóttir skrifar Sjá meira
Jens Evensen hét maður. Hann má kalla höfuðarkitekt þeirrar auðlindastjórnar sem hefur gert Noreg að fyrirmynd annarra olíuríkja. Evensen varð síðar hafréttarráðherra Noregs, en hann var embættismaður í fjármálaráðuneytinu í Ósló þegar olían fannst í norskri lögsögu fyrir 1970. Hann taldi sér skylt að koma stjórnmálamönnum í skilning um að olíuauðinn skyldi skoða sem sameign norsku þjóðarinnar. Þannig tókst Norðmönnum að girða fyrir rentusókn. Nú, hálfri öld síðar, eru „olíufurstar“ nær óþekktir í Noregi. Orðið kemur varla fyrir í máli manna. Öðru máli gegnir því um Noreg en Ísland þar sem „kvótakóngar“ og „sægreifar“ hafa lengi verið meðal algengustu orða í þjóðmálaumræðunni líkt og fáráðar (e. oligarchs) í Rússlandi.Gildasti auðlindasjóður heims Stjórn Norðmanna á olíuauði sínum markast af því að olía og gas innan norskrar lögsögu voru frá öndverðu skilgreind í lögum sem sameignarauðlindir. Lögin innsigluðu rétt norsku þjóðarinnar til auðlindarentunnar, þ.e. til teknanna af olíulindunum. Á grundvelli þessara laga hefur norska ríkið með árunum leyst til sín um 80% af auðlindarentunni fyrir hönd skattgreiðenda og lagt mestan hluta fjárins í olíusjóð sem heitir nú lífeyrissjóður. Í honum er nú meira en ein trilljón Bandaríkjadala eða 800.000 dalir (80 mkr.) á hverja fjögurra manna fjölskyldu í Noregi. Engin önnur þjóð heimsins á gildari auðlindasjóð en þennan. Norska þingið setti sjálfu sér og sjóðnum siðareglur („boðorð“) til að tryggja að ráðstöfun sjóðsins gagnaðist núlifandi og óbornum kynslóðum Norðmanna í senn. Eftir að Seðlabanka Noregs var tryggt aukið sjálfstæði 2001 var bankanum falin stjórn olíusjóðsins fyrir hönd fjármálaráðuneytisins. Þetta var gert til að halda stjórnmálamönnum í hæfilegri fjarlægð frá sjóðnum. Þannig hefur Norðmönnum tekizt að komast hjá rentusókn og tengdum vandamálum sem hafa hrjáð fjölmörg önnur olíuríki um allan heim.Jöfn skipting Skipting þjóðarauðsins í Noregi er ívið jafnari en í Svíþjóð og mun jafnari en á Íslandi svo sem fram kemur t.d. í bók Stefáns Ólafssonar og Arnalds Sölva Kristjánssonar, Ójöfnuður á Íslandi (2017, bls. 385). Norðmönnum hefur tekizt að komast hjá skaðlegum átökum um skiptingu olíurentunnar eða a.m.k. girða fyrir að slík átök leiddu til teljandi misskiptingar. Noregur var fullþroska lýðræðisríki löngu áður en olían fannst. Það skiptir máli. Lýðræðisríki eru ólíklegri en einræðisríki til að láta menn komast upp með að sölsa undir sig eigur annarra, þ.m.t. auðlindir, til að tryggja völd sín.Vitlaust gefið Ólíkt olíustjórn Norðmanna er fiskveiðistjórnin hér heima reist á innbyrðis þversögn. Kvótakerfið er reist á upphaflegri úthlutun veiðiheimilda sem mismunaði mönnum og braut þar með gegn stjórnarskránni eins og mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna staðfesti 2007 og Hæstiréttur Íslands hafði áður staðfest 1998. Frjálst framsal kvóta var æskilegt af hagkvæmnisástæðum en slíkt framsalsfrelsi útheimti upphaflega úthlutun án mismununar. Vandinn liggur því ekki í kvótanum sjálfum og viðskiptum með hann heldur í mismununinni við upphaflega úthlutun sem var reist á veiðireynslu áranna 1980-1983. Vandinn hefur undið upp á sig. Alþingi gafst loksins upp fyrir kröfunni um veiðigjald 2002, en þá aðeins til málamynda. Skv. útreikningum Indriða Þorlákssonar fv. ríkisskattstjóra duga veiðigjöldin aðeins til að beina 10% fiskveiðirentunnar til rétts eiganda, fólksins í landinu, meðan 90% renna áfram til útvegsmanna. Þetta fyrirkomulag er eins langt frá norskri olíustjórn og hugsazt getur. Norska fyrirmyndin um auðlindir í þjóðareigu gat varla nærtækari verið en hún var ekki rædd á Alþingi. Fyrstu lögin um fiskveiðistjórnina voru samin á skrifstofum LÍÚ eins og Halldór Jónsson rekur í ritgerð sinni „Ákvarðanataka í sjávarútvegi og stjórnun fiskveiða“ (Samfélagstíðindi 1990, bls. 99-141). Frekar en að taka norska olíustjórn sér til fyrirmyndar kaus Alþingi í reyndinni að fylgja fordæmi norskrar fiskveiðistjórnar þar sem veiðileyfum er úthlutað til skipa án endurgjalds líkt og tíðkast annars staðar í Evrópu þótt fiskstofnar séu þar sumir á hverfanda hveli. Noregur og önnur Evrópulönd telja sig hafa efni á slíku ráðslagi þar eð sjávarútvegur skiptir þar ekki miklu máli. Það á ekki við um Ísland þar sem sjávarútvegur gegnir mikilvægu hlutverki í þjóðarbúskapnum og ekki bara í einstökum fámennum byggðarlögum líkt og í Noregi og úti í Evrópu. Þar liggur mikilvægur munur.Gúglaðu „bófaflokkur“ Norðmenn ákváðu fyrir löngu að niðurgreiða sjávarútveg myndarlega líkt og landbúnað einkum til að styrkja Norður-Noreg. Þar eð sjávarútvegur skiptir litlu máli í norskum þjóðarbúskap á heildina litið hafa menn ekki sett kostnaðinn fyrir sig. Snemma varð ljóst að olía myndi skipta norskan þjóðarbúskap miklu máli. Þess vegna m.a. kom ekki til álita að sóa olíurentunni líkt og fiskirentunni. Þess vegna sló norska þingið eign þjóðarinnar á olíulindirnar frá byrjun frekar en að sleppa þeim í hendur einkavina líkt og Rússar og ýmsar aðrar olíuþjóðir hafa gert. Alþingi fór rússnesku leiðina í fiskveiðistjórnarmálinu. Það hefur reynzt afdrifaríkt. Gúglaðu „bófaflokkur“ og nafn Sjálfstæðisflokksins kemur upp strax í fimmtu línu. Þannig fer ævinlega fyrir þeim sem fara í útreiðartúr á tígrisdýri.
Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Við styðjum Guðmund Karl! Katrín Valdís Hjartardóttir,Andrea Bóel Bæringsdóttir,Guðbjörg Harpa Ingimundardóttir skrifar
Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun