Um bætur vegna lögregluaðgerða Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar 2. ágúst 2017 06:00 Íslensk sakamálalög tryggja þeim einstaklingum sterkan bótarétt sem að ósekju verða fyrir aðgerðum af hálfu lögreglu vegna sakamála. Þeir sem beittir eru aðgerðum eins og handtöku, líkamsleit, líkamsrannsókn, húsleit eða leit í bifreið, án þess að mál þeirra leiði til sakfellingar, eiga þannig almennt séð nokkuð skýran rétt á miskabótum nema sýnt sé fram á að þeir hafi sjálfir valdið eða stuðlað að aðgerðunum. Sakamálalögin ganga raunar lengra og tryggja einstaklingum rétt til gjafsóknar til að krefja íslenska ríkið um bætur vegna aðgerða eins og þeirra sem að framan eru taldar. Það þýðir að ríkið styrkir einstaklinga til greiðslu lögmannskostnaðar í slíkum dómsmálum óháð efnahag.En ef aðgerðirnar voru löglegar? Það er algengur misskilningur að aðgerðir lögreglu þurfi að hafa verið ólöglegar eða að sýna þurfi fram á sök lögreglu til þess að til bótaréttar gagnvart íslenska ríkinu stofnist í tilvikum sem þessum. Sú aðstaða getur þannig vel verið uppi að t.d. leit á einstaklingi eða leit í bíl hafi verið lögleg og fullkomlega eðlileg miðað við aðstæður, en einstaklingurinn samt átt rétt á miskabótum. Þetta er vegna þess að bætur í málum sem þessum eru ákveðnar á hlutlægum grundvelli og skiptir því ekki máli hvort fullt tilefni hafi verið til aðgerðanna eins og málið horfði við lögreglu á sínum tíma.En ef einstaklingur hefur samþykkt aðgerðirnar? Annar misskilningur sem gjarnan er uppi er sá að með því að einstaklingur samþykki aðgerðir lögreglu þá firri hann sig um leið alltaf rétti til bóta. Sú er alls ekki raunin. Nýleg dómafordæmi staðfesta t.d. að samþykki fyrir líkamsleit girðir ekki fyrir rétt einstaklings til bóta ef önnur skilyrði bótaréttar eru til staðar. Einstaklingur getur m.ö.o. átt rétt á bótum þó hann hafi samþykkt aðgerðirnar. Þetta er eðlilegt vegna þess að með því að samþykkja aðgerðir lögreglu leggur einstaklingur sitt af mörkum til að mál gangi skjótt fyrir sig. Hann á því ekki að firra sig bótarétti fyrir slíka samvinnu. Annað mundi í reynd þýða að maður gæti verið betur settur með því að vera ósamvinnuþýður við lögreglu og knýja hana jafnvel til að afla dómsúrskurða fyrir aðgerðum. Eðlilega er engin lagastoð fyrir svo afkáralegri túlkun bótareglunnar.Grundvallaratriðið er einfalt Loks er rétt að leiðrétta þriðja atriðið sem einnig má kalla misskilning eða mistúlkun um það efni sem hér er til umræðu. Það er það sjónarmið að einstaklingar, sem leita réttar síns vegna aðgerða lögreglu, séu sjálfkrafa með því að beina gagnrýni á störf lögreglu eða valdheimildir hennar. Svo þarf alls ekki að vera. Sem fyrr segir er það ekki aðalatriði í málum af þessu tagi hvort lögreglan eða einstakir lögreglumenn hafi misbeitt valdi sínu eða yfirleitt gert nokkuð rangt. Aðalatriðið er einfaldlega það að við búum við eðlilegt og sanngjarnt réttarfar þar sem einstaklingar eru ekki látnir þola íþyngjandi lögregluaðgerðir bótalaust nema sýnt sé með ótvíræðum hætti fram á að þeir hafi sjálfir kallað þær aðgerðir yfir sig. Það er það einfalda grundvallaratriði sem réttilega er fest í lög.Höfundur er héraðsdómslögmaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Mest lesið Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir Skoðun Almenn kvíðaröskun: léttvægt vandamál eða áhyggjuefni? Sævar Már Gústavsson Skoðun Skoðun Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist skrifar Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir skrifar Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Viltu koma í ferðalag? Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson skrifar Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir skrifar Skoðun Hugrekki Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Afvegaleiðing SFS? Friðleifur Egill Guðmundsson skrifar Skoðun Jón Gnarr fyrir dýraverndina Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Mannréttindastofnun verður að veruleika Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Samstarf við landsbyggðina Sævar Þór Halldórsson skrifar Skoðun Lausnin út í mýri? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Takk Ísland fyrir upplýsandi kosningabaráttu! Tómas Ellert Tómasson skrifar Sjá meira
Íslensk sakamálalög tryggja þeim einstaklingum sterkan bótarétt sem að ósekju verða fyrir aðgerðum af hálfu lögreglu vegna sakamála. Þeir sem beittir eru aðgerðum eins og handtöku, líkamsleit, líkamsrannsókn, húsleit eða leit í bifreið, án þess að mál þeirra leiði til sakfellingar, eiga þannig almennt séð nokkuð skýran rétt á miskabótum nema sýnt sé fram á að þeir hafi sjálfir valdið eða stuðlað að aðgerðunum. Sakamálalögin ganga raunar lengra og tryggja einstaklingum rétt til gjafsóknar til að krefja íslenska ríkið um bætur vegna aðgerða eins og þeirra sem að framan eru taldar. Það þýðir að ríkið styrkir einstaklinga til greiðslu lögmannskostnaðar í slíkum dómsmálum óháð efnahag.En ef aðgerðirnar voru löglegar? Það er algengur misskilningur að aðgerðir lögreglu þurfi að hafa verið ólöglegar eða að sýna þurfi fram á sök lögreglu til þess að til bótaréttar gagnvart íslenska ríkinu stofnist í tilvikum sem þessum. Sú aðstaða getur þannig vel verið uppi að t.d. leit á einstaklingi eða leit í bíl hafi verið lögleg og fullkomlega eðlileg miðað við aðstæður, en einstaklingurinn samt átt rétt á miskabótum. Þetta er vegna þess að bætur í málum sem þessum eru ákveðnar á hlutlægum grundvelli og skiptir því ekki máli hvort fullt tilefni hafi verið til aðgerðanna eins og málið horfði við lögreglu á sínum tíma.En ef einstaklingur hefur samþykkt aðgerðirnar? Annar misskilningur sem gjarnan er uppi er sá að með því að einstaklingur samþykki aðgerðir lögreglu þá firri hann sig um leið alltaf rétti til bóta. Sú er alls ekki raunin. Nýleg dómafordæmi staðfesta t.d. að samþykki fyrir líkamsleit girðir ekki fyrir rétt einstaklings til bóta ef önnur skilyrði bótaréttar eru til staðar. Einstaklingur getur m.ö.o. átt rétt á bótum þó hann hafi samþykkt aðgerðirnar. Þetta er eðlilegt vegna þess að með því að samþykkja aðgerðir lögreglu leggur einstaklingur sitt af mörkum til að mál gangi skjótt fyrir sig. Hann á því ekki að firra sig bótarétti fyrir slíka samvinnu. Annað mundi í reynd þýða að maður gæti verið betur settur með því að vera ósamvinnuþýður við lögreglu og knýja hana jafnvel til að afla dómsúrskurða fyrir aðgerðum. Eðlilega er engin lagastoð fyrir svo afkáralegri túlkun bótareglunnar.Grundvallaratriðið er einfalt Loks er rétt að leiðrétta þriðja atriðið sem einnig má kalla misskilning eða mistúlkun um það efni sem hér er til umræðu. Það er það sjónarmið að einstaklingar, sem leita réttar síns vegna aðgerða lögreglu, séu sjálfkrafa með því að beina gagnrýni á störf lögreglu eða valdheimildir hennar. Svo þarf alls ekki að vera. Sem fyrr segir er það ekki aðalatriði í málum af þessu tagi hvort lögreglan eða einstakir lögreglumenn hafi misbeitt valdi sínu eða yfirleitt gert nokkuð rangt. Aðalatriðið er einfaldlega það að við búum við eðlilegt og sanngjarnt réttarfar þar sem einstaklingar eru ekki látnir þola íþyngjandi lögregluaðgerðir bótalaust nema sýnt sé með ótvíræðum hætti fram á að þeir hafi sjálfir kallað þær aðgerðir yfir sig. Það er það einfalda grundvallaratriði sem réttilega er fest í lög.Höfundur er héraðsdómslögmaður.
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar
Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar