Fræðimenn hafa frá örófi alda verið sammála um það að Páll postuli hafi verið einn af grundvallarsmiðum kristinnar guðfræði. Miklar breytingar hafa á hinn bóginn átt sér stað síðustu ár og áratugi í sýn fræðimanna á tengsl Páls við gyðingdóm annars vegar og kristindóm hins vegar.
Nasismi 20. aldarinnar og heimsstyrjöldin síðari endurspegluðu það hatur sem gyðingar hafa þurft að líða í gegnum söguna. Í kjölfar heimsstyrjaldarinnar, er fólk tók að berjast fyrir réttmætari sýn á gyðinga og gyðingdóm, hófust rannsóknir á því að hvaða leyti og að hve miklu leyti Páll postuli hafi verið gyðingur. Útbreidd skoðun var sú að Páll hefði snúið baki við gyðingdómnum þegar hann varð kristinn og að hann hefði hafnað hinu gyðinglega lögmáli með öllu. Enda var gyðingdómur trúarbrögð verkaréttlætingar, samkvæmt þessari skoðun, þar sem fólk lagði mest upp úr því að framkvæma ákveðin verk samkvæmt tilteknu reglukerfi eða jafnvel sýnast framkvæma ákveðin verk til þess að öðlast réttlætingu Guðs. Páll gerðist alltso „kristinn“ og stór hluti af starfi hans fólst í að gagnrýna gyðinga og færa rök fyrir því að gyðingdómurinn væri einungis gamall, úreltur sáttmáli.

Kristindómurinn innihélt nýjan sáttmála við Guð sem ógilti þann gamla og hinn nýi átrúnaður varð arftaki gyðingdómsins. Rannsóknir á síðari hluta 20. aldar sýndu hins vegar fram á að þessi sýn á gyðingdóm 1. aldar var á misskilningi byggð. Gyðingdómur var ekki átrúnaður verkaréttlætingar, hugtak sem fremur átti við um baráttu Lúthers við kaþólsku kirkjuna á 16. öld, sem alltof oft var lesin inn í aðstæður Páls á 1. öld. Pálsfræðingar tóku að átta sig á því að Páll hafnaði ekki sínum gyðinglega arfi þegar hann tók trú á Jesú sem messías. Hann hélt áfram að vera gyðingur sem fjallaði um gyðingleg málefni. Páll „snerist“ ekki til kristinnar trúar.

Málið snerist ekki um „viðsnúning“ (e. conversion) frá einum átrúnaði til annars, frá gyðingdómi til kristindóms, heldur snerist málið um köllun til ákveðins hlutverks, nefnilega köllun til að boða fagnaðarerindið um Jesú Krist til annarra en gyðinga, þ.e.a.s. til heiðingja.

Vandamálið sem Páll glímdi við fjallaði þannig ekki um gyðingana og stöðu þeirra, heldur fjallaði það um heiðingjana og stöðu þeirra gagnvart sáttmála Guðs við gyðinga. Sáttmáli Guðs við Ísrael, við gyðinga, var einmitt þungamiðja gyðinglegrar guðfræði: Guð hefur valið sína þjóð og Ísrael hefur gengist við þessu vali. Málið hjá gyðingum 1. aldar var þess vegna ekki að reyna að „komast inn“, þ.e.a.s. að eignast hlutdeild í sáttmálanum – gyðingar áttu þegar hlutdeild í sáttmálanum. Spurningin um að breyta rétt, þ.e.a.s. að fylgja ákvæðum lögmálsins, var svar gyðinga við vali Guðs. Það er tjáning gyðinga og staðfesting á því að þeir vilji áfram eiga hlutdeild í sáttmálanum, að þeir vilji vera „inni“.

Að lesa í réttri tímaröð
Páll snerist sem sagt ekki til kristinnar trúar þegar hann tók trú á Jesú, enda var kristindómurinn ekki orðinn að staðreynd þegar Páll var uppi. Páll notar aldrei orðið „kristinn“ eða „kristindómur“ – síðara orðið er fyrst notað í byrjun 2. aldar. Þær spurningar sem Páll og aðrir samtímamenn hans úr Jesú­hreyfingunni glímdu við voru málefni sem rædd voru innan gyðingdóms. Þetta voru gyðingleg málefni.

Kristindómurinn sem slíkur varð ekki til fyrr en eftir árið 70 þegar Jesúhreyfingin tók smátt og smátt að slíta sig frá móðurátrúnaðinum í kjölfar ósigurs gyðinga í stríði þeirra við Rómverja er Jerúsalem og musteri gyðinga voru lögð í rúst. Í sagnfræðilegu samhengi er afar mikilvægt að lesa söguna í réttri tímaröð, að lesa hana ekki aftur á bak, í ljósi þess sem síðar varð. Þannig er til að mynda mikilvægt að lesa ekki frumkristna texta í ljósi þeirrar kenningar að Jesús hafi verið guð. Fæst rit Nýja testamentisins líta á Jesú sem guð, en sú kenning varð líklega fyrst til í lok 1. aldar.

Var Páll postuli þá kristinn? Já og nei. Hann var „kristinn“ að því leyti að hann trúði því að Jesús hefði verið kristur, messías. En ef slíkt hugtak á að vera notað um Pál verður fólk að átta sig á því að „kristinn“ í þessu samhengi vísar til trúarlegrar afstöðu innan gyðingdóms, ákveðinnar hreyfingar innan gyðingdóms. Sögulega séð var Páll ekki kristinn að því leyti að hann hafi verið eitthvað annað en gyðingur. Hann var að öllu leyti gyðingur. Kristindómurinn var ekki til á tímum Páls.
Höfundur er prófessor við Guðfræði- og trúarbragðafræðideild HÍ.