Lítilræði af lögum um 40 stunda vinnuviku Guðmundur D. Haraldsson skrifar 6. febrúar 2018 05:47 Í nóvember 1971 var lagt fram frumvarp á Alþingi sem kvað á um að almenn vinnuvika á Íslandi skyldi vera 40 dagvinnustundir að lengd að hámarki, en að semja mætti um skemmri vinnuviku. Yfirvinna var vitanlega heimil, en fyrir hana skyldi þá greiða yfirvinnukaup. Frumvarpið var svo samþykkt í desember 1971, og lögin tóku gildi í ársbyrjun 1972. Fram að þessu höfðu engin lög verið í gildi um reglulegan vinnutíma fólks á íslenskum vinnumarkaði í heild sinni, heldur aðeins sérstök lög um stakar starfsstéttir (eins og t.d. sjómenn og verkamenn). Frumvarpið var lagt fram af þáverandi félagsmálaráðherra, Hannibal Valdimarssyni, en hann var einn af ráðherrum ríkisstjórnar sem var nefnd Vinstristjórn II. Frumvarpið, jafnvel þótt það hafi verið samþykkt að lokum, þótti sumum þingmönnum ögrandi, jafnvel ógnandi, en ýmiss orð voru höfuð um hugsanlegar afleiðingar þess innan sala Alþingis. Nú, um 46 árum síðar, er áhugavert að skyggnast inn í umræðu um frumvarpið á Alþingi þessa tíma, til að sjá hvernig rættist úr spádómum þingmannana. Upp úr stendur helst að sumum þingmönnum, þvert á flokka, þótti sem frumvarpið gengi gegn því meginstefi að fólk semdi um kaup og kjör sjálft, og að löggjafinn skipti sér ekki af frjálsum samningum milli fólks – var þetta nefnt alloft í umræðunum. Þannig sagði Ingvar Jóhannsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Ég lýsi því afdráttarlaust yfir sem minni skoðun, að lengd vinnutíma á að ákveða með frjálsum samningum milli aðila vinnumarkaðarins, en ekki með einhliða valdboðum stjórnvalda, eins og gert er í einræðisríkjum.“ Að sjálfsögðu varð Ísland ekki alræðisríki með lagasetningunni – Ísland hefur aldrei verið alræðisríki, en mögulega hafa viðhorfin gagnvart afskiptum löggjafans eitthvað breyst í kjölfarið af þessari lagasetningu. Nú á dögum eru nefninlega ýmis lög í gildi, meðal annars um vinnuvernd, sem ekki voru tilkomin á Íslandi á þessum tíma. Þá höfðu nokkrir þingmenn miklar áhyggjur af því, að frumvarpið myndi spilla fyrir kjaraviðræðum sem þá voru í gangi. Auður Auðuns, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, sagði til dæmis: „... ég held, að það sé engum vafa bundið, að fyrirætlanir [ríkisstjórnarinnar] um lögbindingu dagvinnutímans hafa átt sinn þátt í því, að samningaviðræður hafa dregizt svo mjög á langinn sem orðið er.“ Á endanum var auðvitað samið, og lífið hélt áfram. Margir þingmenn töldu að lögin myndu ekki hafa nein áhrif á fjölda unnina vinnustunda; þannig sagði t.d. Geir Hallgrímsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Það er staðreynd, að langur vinnutími er almennt hjá öllum stéttum hér á landi, og þetta [frumvarp] út af fyrir sig styttir ekki vinnutímann.“ Hans helstu áhyggjur voru þær að fólk myndi vinna jafn lengi eftir sem áður, en myndi þiggja í staðinn hærri laun, í formi yfirvinnukaups. Ekki voru þeir margir þingmennirnir sem töldu að frumvarpið myndi beinlínis skaða samfélagið, en þeir voru þó til, þar á meðal Björn Pálsson, þingmaður Framsóknarflokksins: „Ég hygg, að þessi löggjöf verði frekar til að skaða launþega en að bæta kjör þeirra. Það er miklu hagkvæmara fyrir þá að fá 10% hærra kaup og vinna sama vinnutíma og þeir gerðu.“ Aðrir voru jákvæðari, eins og t.d. Hannibal Valdimarsson: „... vafalaust á þessi stytting vinnutímans að geta leitt til aukinna vinnuafkasta, og kæmi það þá aftur í teknadálk atvinnurekenda, ef svo fer. En alls staðar, þar sem vinnutíminn hefur verið styttur niður í svo hófleg mörk sem hér er um að ræða, hafa rannsóknir sýnt það, í öllum löndum, að vinnuafköst hafa aukizt nokkuð við styttingu vinnutímans.“ Einnig var Ragnhildur Helgadóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, jákvæð: „Það er nú svo á þessum dögum vinnuþrælkunar hér á [hæstvirtu] [Alþingi], að mér er í raun og veru sannkallað gleðiefni að fást við [frumvarp], sem fjallar um orlof og hvíldartíma og 40 stunda vinnuviku. Það hefur sömu áhrif á mig og vafalaust marga [þingmenn], að það er eins og að hugsa um vor og sólskin í svartasta skammdeginu.“ Þrátt fyrir svartsýnisspárnar urðu umtalsverðar breytingar á Íslandi á árunum eftir að lögin voru sett: Næstu fimm árin frá lagasetningunni, þá jukust tekjur á hvern mann um 4-5% á ári að jafnaði (að undanskildu einu ári), framleiðni á hverri vinnustund jókst um 20% á tímabilinu, og árlegum vinnustundum fækkaði á tímabilinu um 5%. Á myndinni má sjá hvernig vinnustundum fækkaði eftir að lögin voru sett, og eitthvað áfram.Segja má að svartssýnisspárnar hafi ekki gengið eftir, heldur hafi þeir jákvæðari fremur haft á réttu að standa: Samfélagið gekk sinn vanagang, og aukinheldur, hélt áfram að þróast í átt til hins betra. Fyrir nútímafólk er kannski helst umhugsunarvert að vinnustundum hefur ekki fækkað að ráði frá 1980, þrátt fyrir að framleiðni hafi aukist um 75% á hverri vinnustund. Sérstaklega er athyglisvert, eins og sjá má á myndinni, hvernig vinnustundir og framleiðni héldust í hendur, fyrr á tímum, en gera það ekki lengur. Það er full ástæða til að taka til aðgerða til að fækka vinnustundum, þaðan sem frá var horfið um 1980, ekki síst með tilliti til þess hvað Ísland hefur breyst mikið á þessum tíma. Í nútímanum eru það flestir sem vinna við þjónustu á Íslandi (um 77%), mun fleiri en gerðu árið 1971 (52%), en auk þess hafa gengið í garð miklar tæknibreytingar, svo einungis séu nefnd tvö dæmi. Íslenskt samfélag getur vel breytt háttum sínum og fækkað vinnustundum, til að auka hagsæld og tryggja betra fjölskyldulíf, fyrir fólkið í landinu. Þetta ætti að vera með okkar helstu verkefnum til framtíðar.Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur D. Haraldsson Mest lesið Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Skoðun Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist skrifar Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir skrifar Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Viltu koma í ferðalag? Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson skrifar Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir skrifar Skoðun Hugrekki Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Afvegaleiðing SFS? Friðleifur Egill Guðmundsson skrifar Skoðun Jón Gnarr fyrir dýraverndina Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Mannréttindastofnun verður að veruleika Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Samstarf við landsbyggðina Sævar Þór Halldórsson skrifar Skoðun Lausnin út í mýri? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Takk Ísland fyrir upplýsandi kosningabaráttu! Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Forseti sem gefur kjark og von Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Við unga fólkið viljum fá sæti við borðið Selma Rós Axelsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson skrifar Skoðun Offita er langvinnur sjúkdómur Hópur fólks í stjórn Félags fagfólks um offitu skrifar Skoðun Reykjavíkurborg svíkur íbúa Laugardals Grétar Már Axelsson skrifar Sjá meira
Í nóvember 1971 var lagt fram frumvarp á Alþingi sem kvað á um að almenn vinnuvika á Íslandi skyldi vera 40 dagvinnustundir að lengd að hámarki, en að semja mætti um skemmri vinnuviku. Yfirvinna var vitanlega heimil, en fyrir hana skyldi þá greiða yfirvinnukaup. Frumvarpið var svo samþykkt í desember 1971, og lögin tóku gildi í ársbyrjun 1972. Fram að þessu höfðu engin lög verið í gildi um reglulegan vinnutíma fólks á íslenskum vinnumarkaði í heild sinni, heldur aðeins sérstök lög um stakar starfsstéttir (eins og t.d. sjómenn og verkamenn). Frumvarpið var lagt fram af þáverandi félagsmálaráðherra, Hannibal Valdimarssyni, en hann var einn af ráðherrum ríkisstjórnar sem var nefnd Vinstristjórn II. Frumvarpið, jafnvel þótt það hafi verið samþykkt að lokum, þótti sumum þingmönnum ögrandi, jafnvel ógnandi, en ýmiss orð voru höfuð um hugsanlegar afleiðingar þess innan sala Alþingis. Nú, um 46 árum síðar, er áhugavert að skyggnast inn í umræðu um frumvarpið á Alþingi þessa tíma, til að sjá hvernig rættist úr spádómum þingmannana. Upp úr stendur helst að sumum þingmönnum, þvert á flokka, þótti sem frumvarpið gengi gegn því meginstefi að fólk semdi um kaup og kjör sjálft, og að löggjafinn skipti sér ekki af frjálsum samningum milli fólks – var þetta nefnt alloft í umræðunum. Þannig sagði Ingvar Jóhannsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Ég lýsi því afdráttarlaust yfir sem minni skoðun, að lengd vinnutíma á að ákveða með frjálsum samningum milli aðila vinnumarkaðarins, en ekki með einhliða valdboðum stjórnvalda, eins og gert er í einræðisríkjum.“ Að sjálfsögðu varð Ísland ekki alræðisríki með lagasetningunni – Ísland hefur aldrei verið alræðisríki, en mögulega hafa viðhorfin gagnvart afskiptum löggjafans eitthvað breyst í kjölfarið af þessari lagasetningu. Nú á dögum eru nefninlega ýmis lög í gildi, meðal annars um vinnuvernd, sem ekki voru tilkomin á Íslandi á þessum tíma. Þá höfðu nokkrir þingmenn miklar áhyggjur af því, að frumvarpið myndi spilla fyrir kjaraviðræðum sem þá voru í gangi. Auður Auðuns, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, sagði til dæmis: „... ég held, að það sé engum vafa bundið, að fyrirætlanir [ríkisstjórnarinnar] um lögbindingu dagvinnutímans hafa átt sinn þátt í því, að samningaviðræður hafa dregizt svo mjög á langinn sem orðið er.“ Á endanum var auðvitað samið, og lífið hélt áfram. Margir þingmenn töldu að lögin myndu ekki hafa nein áhrif á fjölda unnina vinnustunda; þannig sagði t.d. Geir Hallgrímsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Það er staðreynd, að langur vinnutími er almennt hjá öllum stéttum hér á landi, og þetta [frumvarp] út af fyrir sig styttir ekki vinnutímann.“ Hans helstu áhyggjur voru þær að fólk myndi vinna jafn lengi eftir sem áður, en myndi þiggja í staðinn hærri laun, í formi yfirvinnukaups. Ekki voru þeir margir þingmennirnir sem töldu að frumvarpið myndi beinlínis skaða samfélagið, en þeir voru þó til, þar á meðal Björn Pálsson, þingmaður Framsóknarflokksins: „Ég hygg, að þessi löggjöf verði frekar til að skaða launþega en að bæta kjör þeirra. Það er miklu hagkvæmara fyrir þá að fá 10% hærra kaup og vinna sama vinnutíma og þeir gerðu.“ Aðrir voru jákvæðari, eins og t.d. Hannibal Valdimarsson: „... vafalaust á þessi stytting vinnutímans að geta leitt til aukinna vinnuafkasta, og kæmi það þá aftur í teknadálk atvinnurekenda, ef svo fer. En alls staðar, þar sem vinnutíminn hefur verið styttur niður í svo hófleg mörk sem hér er um að ræða, hafa rannsóknir sýnt það, í öllum löndum, að vinnuafköst hafa aukizt nokkuð við styttingu vinnutímans.“ Einnig var Ragnhildur Helgadóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, jákvæð: „Það er nú svo á þessum dögum vinnuþrælkunar hér á [hæstvirtu] [Alþingi], að mér er í raun og veru sannkallað gleðiefni að fást við [frumvarp], sem fjallar um orlof og hvíldartíma og 40 stunda vinnuviku. Það hefur sömu áhrif á mig og vafalaust marga [þingmenn], að það er eins og að hugsa um vor og sólskin í svartasta skammdeginu.“ Þrátt fyrir svartsýnisspárnar urðu umtalsverðar breytingar á Íslandi á árunum eftir að lögin voru sett: Næstu fimm árin frá lagasetningunni, þá jukust tekjur á hvern mann um 4-5% á ári að jafnaði (að undanskildu einu ári), framleiðni á hverri vinnustund jókst um 20% á tímabilinu, og árlegum vinnustundum fækkaði á tímabilinu um 5%. Á myndinni má sjá hvernig vinnustundum fækkaði eftir að lögin voru sett, og eitthvað áfram.Segja má að svartssýnisspárnar hafi ekki gengið eftir, heldur hafi þeir jákvæðari fremur haft á réttu að standa: Samfélagið gekk sinn vanagang, og aukinheldur, hélt áfram að þróast í átt til hins betra. Fyrir nútímafólk er kannski helst umhugsunarvert að vinnustundum hefur ekki fækkað að ráði frá 1980, þrátt fyrir að framleiðni hafi aukist um 75% á hverri vinnustund. Sérstaklega er athyglisvert, eins og sjá má á myndinni, hvernig vinnustundir og framleiðni héldust í hendur, fyrr á tímum, en gera það ekki lengur. Það er full ástæða til að taka til aðgerða til að fækka vinnustundum, þaðan sem frá var horfið um 1980, ekki síst með tilliti til þess hvað Ísland hefur breyst mikið á þessum tíma. Í nútímanum eru það flestir sem vinna við þjónustu á Íslandi (um 77%), mun fleiri en gerðu árið 1971 (52%), en auk þess hafa gengið í garð miklar tæknibreytingar, svo einungis séu nefnd tvö dæmi. Íslenskt samfélag getur vel breytt háttum sínum og fækkað vinnustundum, til að auka hagsæld og tryggja betra fjölskyldulíf, fyrir fólkið í landinu. Þetta ætti að vera með okkar helstu verkefnum til framtíðar.Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði
Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar