Che Guevara átjándu aldar

Argentínski læknirinn og uppreisnarmaðurinn Ernesto „Che“ Guevara er án vafa einn af áhrifamesu mönnum sögunnar. Ekki vegna þrásetu í embætti eða mikilla formlegra valda, heldur fremur sem táknmynd. Um áratuga skeið hefur hann verið staðalmynd byltingarhetjunnar, sem tekst ótrauður á við ofurvaldið knúinn áfram af brennandi hugsjón. Jafnframt var Che af mörgum talinn pólitískur hugsuður og kyntákn.

Menn sem uppfylla flest eða öll þessi skilyrði hafa verið uppi á ýmsum tímum: karlmannlegir bardagamenn, umvafðir hetjuljóma sem fönguðu hugi almennings með réttu eða röngu. Ítalski þjóðernissinninn Giuseppe Garibaldi kemur skjótt upp í hugann þegar talið berst að slíkum mönnum frá nítjándu öldinni. Átjánda öldin átti einnig slíka hetju. Sú nefndist Pasquale Paoli og kom frá Korsíku.

Paoli er nú um stundir lítt þekktur utan föðurlandsins, en áhrif hans á mannkynssöguna voru þó töluverð. Hann varð fyrirmynd frjálslyndra afla og byltingarmanna víða um Evrópu og var í miklum metum meðal stofnenda Bandaríkjanna enda er fjöldi bæja og smáborga sem bera nafn hans vestanhafs.

Þótt Paoli sé hampað sem mestu þjóðfrelsishetju Korsíku, er óþarft að taka fram að hann hafði ekki erindi sem erfiði. Eyjan Korsíka á norðanverðu Miðjarðarhafi hefur alla tíð verið of fámenn, veikburða og með of öfluga nágranna til að geta haldið sjálfstæði sínu, nema um skamma hríð í senn.

Undir lok þrettándu aldar var Korsíka komin undir vald ítalska borgríkisins Genúa og hélst sú skipan næstu aldirnar. Um tíma var það þó ekki furstinn í Genúa sem sá um stjórnina, heldur einkabanki sem var helsti lánardrottinn borgríkisins og fékk Korsíku til umsjónar sem tryggingu fyrir skuldum.

Genúamenn reistu víggirtar hafnar­borgir umhverfis eyjuna, en höfðu takmarkaða stjórn á eyjarskeggjum sem höfðust við í þorpum og bæjum inni í landi, þar sem erfitt var að ferðast um og auðvelt að verjast innrásarherjum. Þannig myndaðist visst valdajafnvægi sem helst raskaðist ef herraþjóðinni datt í hug að innheimta nýja skatta. Annars fór orka Korsíkumanna einkum í erjur milli ættbálka, sem staðið gátu í margar kynslóðir og því erfitt að sameina þjóðina gegn utanaðkomandi óvinum. Raunar er óljóst hvort íbúar hafi litið á sig sem sérstaka þjóð, hvað þá að í þeim hafi blundað óskir um að stofna sjálfstætt þjóðríki.

Lukkuriddarar og skæruhernaður

Á fyrri hluta átjándu aldar tók að bera á korsískum þjóðernishugmyndum. Má að miklu leyti rekja þær til manna sem hrökklast höfðu úr landi vegna ósættis við yfirráð Genúamanna og tileinkað sér hugmyndastrauma upplýsingarstefnunnar í útlegð sinni í evrópskum borgum, jafnt í París sem á Ítalíu.

Árekstrar milli innfæddra og fulltrúa ríkisvaldsins urðu tíðari og árið 1729 braust út allsherjaruppreisn. Ástæða hennar var ný skattlagning, sem bættist við óánægju með spillta stjórnarhætti og vanmátt Genúamanna til að verja íbúa Korsíku fyrir árásum sjóræningja. Genúastjórn reyndist ófær um að ráða niðurlögum uppreisnamanna, sem beittu óspart skæruhernaði gegn fjölmennum innrásarhernum og neyddist því til að leita á náðir öflugri grannríkja. Korsíkumenn skorti hins vegar pólitíska forystu eða leiðtoga til að sameinast um. Til marks um örvæntingu þeirra, létu uppreisnarmenn sannfærast af fagurgala þýsks ævintýramanns sem lofaði að leiða þá til sigurs, þrátt fyrir að hafa enga hernaðarreynslu og tvær hendur tómar. Sá þýski steig á land í Korsíku með aðstoð nokkurra útlaga og herflokks frá Túnis, lýsti þegar yfir stofnun konungsríkisins Korsíku og lét krýna sig sem Theodór fyrsta. Hann ríkti frá mars og fram í nóvember árið 1736 í einu skammlífasta ríki sögunnar. Þá hélt hann til meginlands Evrópu í leit að lánsfé og hernaðarstuðningi en var þegar varpað í skuldafangelsi. Er ferill hans og konungsríkisins Kors­íku oft rifjaður upp í sömu andrá og valdatíð Jörundar hundadagakonungs á Íslandi.

Pasquale Paoli var tæplega ellefu ára gamall þegar hin vonlitla valdataka Theodórs fyrsta átti sér stað. Faðir hans var læknir og þjóðernissinni, sem tók virkan þátt í uppreisninni. Hraktist fjölskyldan í útlegð til Napólí þegar Pasquale var á táningsaldri og lærði hann herstjórnarlist undir leiðsögn föður síns í hersveit Korsíkumanna við hirð konungsins af Napólí.

Um þrítugsaldurinn hafði Paoli áunnið sér virðingu meðal korsískra útlaga á Ítalíu, þar sem hann hvatti landa sína til að berjast sjálfir fyrir sjálfstæði í stað þess að treysta á hjálp annarra ríkja eða veðja á erlenda lukkuriddara. Árið 1755 var hann kvaddur aftur heim til Korsíku þar sem hann tók fljótlega að sér stjórn andspyrnuhreyfingarinnar sem efndi til nýrrar uppreisnar.

Lýðræði og frjálslyndi

Líkt og tveimur áratugum fyrr, byrjuðu uppreisnarmenn á að lýsa yfir stofnun nýs ríkis. Að þessu sinni var þó ekki um konungsveldi að ræða, heldur lýðveldi sem var innblásið af ferskustu stjórnmála- og hugmyndastefnum álfunnar.

Paoli var kjörinn forseti og sá sjálfur um að semja stjórnarskrána, sem þótti frjálslynd, enda innblásin af hugmyndum heimspekingsins Rousseau. Grunnstef hennar var jafnræði fyrir lögum, sanngjörn skattheimta og að kosningaréttur væri sem almennastur. Konur höfðu fengið að kjósa á héraðs- og þorpsfundum á Korsíku og virðist sú regla hafa verið viðhöfð í hinu nýja lýðveldi. Sé sú ályktun rétt, var Korsíka langfyrsta landið þar sem konur fengu kosningarétt.

Valdamenn í Genúa sáu sæng sína upp reidda og í stað þess að reyna sjálfir að berja niður uppreisnina, gripu þeir til þess ráðs að selja Frökkum eyjuna á laun. Franski herinn réðst svo á Korsíku með ofurefli liðs árið 1768 og braut lýðveldið á bak aftur á innan við ári. Pasquale Paoli flúði land í kjölfarið, fyrst til Vínarborgar en síðan til Lundúna.

Athygli umheimsins var þó vakin. Frjálslyndir menntamenn hömpuðu lýðveldisstjórnarskránni sem fyrirmynd annarra samfélaga og hetjuleg barátta Korsíkumanna gegn ofureflinu vakti aðdáun. Rithöfundurinn Voltaire dró upp magnaðar lýsingar af hugprýði þeirra og fórnfýsi. Bera þær keim af hugmyndinni um hinn „göfuga villimann“, þar sem fólkinu á Korsíku var lýst sem hjartahreinum náttúrubörnum sem bæru siðferðislega af spilltum íbúum stórveldanna.

Um svipað leyti sendi skoski rithöfundurinn James Boswell frá sér geysivinsæla ferðasögu frá Korsíku, þar sem Paoli var hafinn til skýjanna sem hetja og hugsuður. Sú bók varð öðru fremur til að tryggja stöðu Korsíkumannsins sem hálfgerðrar poppstjörnu í Lundúnum, þar sem hann baðaði sig í sviðsljósinu og beið eftir að pólitískir vindar breyttust. Í löndum Breta í Norður-Ameríku var aðdáunin á Paoli síst minni. Þar horfðu sjálfstæðissinnar til Korsíkumanna sem fyrirmyndar og létu sig dreyma um að skipta út nýlendustjórninni fyrir lýðveldi með framsækna stjórnarskrá.

Franska byltingin gaf Pasquale Paoli færi á að snúa aftur til fósturjarðarinnar. Vegna fyrri baráttu sinnar við konungsvaldið hafði hann hetjustöðu í huga margra byltingarmanna og var honum því falin landsstjórn á Korsíku. Útlegðin í Bretlandi hafði þó breytt viðhorfum Paolis á mörgum sviðum. Hann var á laun dyggur stuðningsmaður bresku krúnunnar og fór snemma að leggja á ráðin um að koma Kors­íku undir vald hennar. Deilt er um hvort Paoli hafi hreinlega komið aftur til heimalandsins sem breskur útsendari eða hvort hann hafi fyrst orðið afhuga frönsku byltingunni eftir að franska konungsfjölskyldan var tekin af lífi í ársbyrjun 1793.

Samband Paolis við stjórnina í París kólnaði skjótt og síðar á árinu 1793 ákvað byltingarstjórnin að setja hann af. Hann brást við með því að lýsa sjálfan sig forseta Korsíku en því næst að tilkynna um stofnun Ensk-korsíska konungsveldisins, sem myndi lúta stjórn hins sturlaða Georgs þriðja Bretakonungs.

Bretar, sem áttu í styrjöld við Frakka, sáu sér leik á borði að ná varanlegri fótfestu við mitt Mið­jarðar­haf og frá 1794-6 blöktu bresku krúnutáknin yfir Korsíku ásamt hinum sérkennilega fána eyjarinnar, sem sýnir höfuð þeldökks Mára með klút um ennið. Innan skamms gerðu Bretar sér þó grein fyrir því að vonlaust yrði til lengdar að halda völdum á Korsíku, svo að segja í kálgarði Frakklands. Ríkið nýstofnaða var gefið upp á bátinn og Pasquale Paoli hrökklaðist á ný í útlegð eftir enn styttri valdatíma en fyrr.

Paoli átti ekki afturkvæmt til Korsíku og lést í Lundúnum árið 1807. Sú fregn féll í skuggann af ótalmörgum stríðsfréttum þess árs, sem flestar hverfðust um son gamla einkaritara Paolis frá lýðveldisárunum á Korsíku. Ritarinn hét Carlo og bar ættarnafnið Buonaparte.