Til hamingju með daginn Þórlindur Kjartansson skrifar 13. janúar 2017 00:00 Eftir að ég heyrði fyrst um þá hjátrú að það væri sérstakur óheilladagur þegar þrettánda dag mánaðarins ber upp á föstudag þá fylltist ég alltaf óttablandinni eftirvæntingu þegar dagatalið raðaðist með þessum hætti. Mér fannst rétt að fara að öllu með sérstakri gát og fylgdist mjög vel með öllum þeim hrakföllum, óhöppum, slysum og hörmungum sem hægt væri að rekja beint til þess að ólgandi ólukkuský hvíldi yfir heimsbyggðinni á þessum degi. Og í dag er einmitt runninn upp slíkur dagur. Það má því gera ráð fyrir að margt fari úrskeiðis í dag. Smábörn munu henda bíllyklum bak við ofna, gamalmenni fljúga á hausinn í hálku, unglingar fá einmitt þær spurningar á skyndiprófum sem þeir slepptu því að lesa fyrir, stjórnmálamenn komast að því að þeir hafa fyrir einskæra óheppni eignast bankareikninga á aflandseyjum, strætó seinkar, skóreimar slitna, beikonið brennur á pönnunni og kaffið er kalt á könnunni.Paraskevidekatriaphobia Sjálfur er ég fyrir löngu hættur að fyllast spennu fyrir föstudeginum þrettánda. Ég er of jarðbundinn til þess að trúa því að einhverjir dulmagnaðir kraftar verki öðruvísi á daga okkar eftir því hvernig mannfólkið hefur raðað þeim á dagatölin. En þó er vitað að verulegur fjöldi er haldinn ótta við föstudaginn þrettánda—það er meira að segja til sjúkdómsheiti yfir slíkan ótta (paraskevidekatriaphobia) og í Ameríku hefur verið giskað á að á bilinu 17–21 milljón manna glími við þennan ótta. Sumir eru jafnvel svo illa haldnir að þeir hætta sér ekki út úr húsi. Þeir eru bara heima hjá sér—kannski dúðaðir undir sæng, nagandi neglur og gnístandi tönnum—og bíða eftir að dagurinn líði svo heimurinn falli aftur í eðlilegar skorður og óhætt sé að taka aftur þátt í tilverunni. Og það er alveg rétt hjá þeim. Margt mun fara úrskeiðis í dag og það er ekki óhugsandi að hryllilegar hörmungar dynji einhvers staðar yfir.Undirmeðvitundin verður ofan á Yfirveguð rökhugsun vísar vitaskuld á bug öllum kenningum um að dagatalið hafi haft eitthvað um óhöpp dagsins að segja. Rökvísin veit að hlutir fara úrskeiðis í dag einfaldlega vegna þess að alla daga fara hlutir úrskeiðis og dögunum stendur fullkomlega á sama um hvernig við númerum þá og nefnum. Og þar með ætti málið að vera útrætt. Hjátrúin um dagatalið er afgreidd. En þannig er það nú samt ekki. Heilinn í okkur er nefnilega flókið fyrirbæri og lýtur ekki síður eigin vilja heldur en eigenda sinna. Þegar órökrétt hjátrú eða ranghugmynd hefur tekið sér bólfestu í undirmeðvitundinni þá getur slagurinn við hana orðið eins og að reyna að halda með pottloki aftur af gufu sem leitar út. Öll heimsins rök duga skammt gegn þeirri fullvissu sem er greypt í dýpstu hugskot. Rétt eins og ástföngnum manni sýnist að úr fjarska sé önnur hver kona einmitt sú sem hjartað þráir—þá sér hinn hjátrúarfulli ekkert annað en staðfestingar á hinni órökréttu tilfinningu sinni.Ruglið staðfest Í sálfræðirannsóknum er þetta vel þekkt. Heilinn í okkur sækist stöðugt eftir því að staðfesta það sem við teljum okkur vita, en er minna hrifinn af því að grafa undan þeim stoðum sem við byggjum heimsmynd okkar á. Þessi þrá til þess að staðfesta heimsmynd okkar litar allar okkar hugsanir og gjörðir og getur leitt okkur á ýmsar villigötur. Ef það blundar til dæmis í okkur ótti við útlendinga þá „hjálpar“ heilinn okkur að taka eftir öllu því sem fer úrskeiðis og tengist útlendingum og innflytjendum. Ef við erum sannfærð um að þeir sem eru ósammála okkur í stjórnmálum séu spilltir, illa innrættir og óheiðarlegir þá mun undirvitund okkar safna öllum mögulegum sönnunargögnum til þess að treysta þá trú, en vísa frá sér öllum vísbendingum um að þetta sé ekki raunin.Ímyndað vandamál verður raunverulegt Allir þekkja hvernig hugurinn getur skyndilega tekið krappar og órökréttar beygjur. Fólk sem er ástfangið upp fyrir haus einn daginn sér ekkert nema gott í ástinni sinni; meira að segja það sem annars þættu algjörlega óþolandi persónuleikabrestir virkar krúttlegt á meðan „allt leikur í lyndi“ en ef ástin kulnar þá fara nákvæmlega sömu eiginleikar að virka þreytandi, pirrandi og jafnvel óþolandi. Og stundum þarf ekki annað en smávægilegt fall í blóðsykri til þess að allir sem maður umgengst verði skyndilega óalandi og óferjandi. Þessar tilfinningasveiflur eru raunverulegar þótt ekkert raunverulegt hafi gerst nema hjá manni sjálfum. Fyrir þá sem raunverulega hræðast dagsetninguna í dag þá er hjátrúin raunverulegt vandamál þótt ástæðan sjálf sé ímynduð. Undirmeðvitundin mætir öllum tilraunum til leiðréttingar með offorsi og ef óttinn er nægilega mikill þá fer föstudagurinn þrettándi að verða að raunverulegum ólukkudegi—ekki vegna ólukkunnar heldur vegna hræðslunnar við ólukku. Þetta sama er einmitt upp á teningnum þegar fólk festist í því að sjá ekkert annað en ógnun og vandamál í kringum tiltekna hópa af fólki; hvort svo sem það eru innflytjendur, fólk af tilteknum uppruna, fólk sem játar tiltekna trú, fólk með tilteknar skoðanir, fólk í tilteknum stjórnmálaflokkum eða aðdáendur tiltekinna íþróttaliða. Hræðslan sjálf verður vandamál sem getur af sér fleiri vandamál, ranghugmyndir, illindi, fordóma og átök.Til hamingju með daginn Þeir sem ætla öllum gott og búast alltaf við hinu besta eiga auðvitað á hættu að virka kjánalegir eða barnalegir. En af tvennu illu þá finnst mér líklegt að heimurinn hafi hlotið meiri skaða af yfirgengilegri hræðslu heldur en óhóflegri bjartsýni. Þess vegna ætla ég að leggja mig allan fram um að taka eftir því þegar ég er heppinn í dag—og tileinka mér þá órökréttu hjátrú að föstudagurinn þrettándi sé algjör happadagur. Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þórlindur Kjartansson Mest lesið Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir Skoðun Umhverfisávinningur þess að þrifta Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson Skoðun Skoðun Skoðun The man who would be king Ian McDonald skrifar Skoðun Umhverfisávinningur þess að þrifta Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson skrifar Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Ég kýs… Gísli Ásgeirsson skrifar Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú getum við brotið blað Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum loftslagsaðgerðir, ekki grænþvott Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Af hverju bara hálft skref áfram? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Baldur í þágu mannúðar og samfélags Anna María Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif á líf barna Ída Björg Unnarsdóttir skrifar Skoðun Stórbætum samgöngur Logi Einarsson skrifar Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen skrifar Skoðun Ótrúverðugt plan að annars góðum markmiðum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Formleg uppgjöf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson skrifar Skoðun Fjármunum veitt þangað sem neyðin er mest Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbær framtíð Vestfjarða Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Aðalsteinn Óskarsson skrifar Skoðun Burt með pólitík á Bessastöðum Kristmundur Carter skrifar Skoðun Náttúran njóti vafans, ótímabundið Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun „Almennings“ samgöngur? Bragi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Góður forseti G. Pétur Matthíasson skrifar Sjá meira
Eftir að ég heyrði fyrst um þá hjátrú að það væri sérstakur óheilladagur þegar þrettánda dag mánaðarins ber upp á föstudag þá fylltist ég alltaf óttablandinni eftirvæntingu þegar dagatalið raðaðist með þessum hætti. Mér fannst rétt að fara að öllu með sérstakri gát og fylgdist mjög vel með öllum þeim hrakföllum, óhöppum, slysum og hörmungum sem hægt væri að rekja beint til þess að ólgandi ólukkuský hvíldi yfir heimsbyggðinni á þessum degi. Og í dag er einmitt runninn upp slíkur dagur. Það má því gera ráð fyrir að margt fari úrskeiðis í dag. Smábörn munu henda bíllyklum bak við ofna, gamalmenni fljúga á hausinn í hálku, unglingar fá einmitt þær spurningar á skyndiprófum sem þeir slepptu því að lesa fyrir, stjórnmálamenn komast að því að þeir hafa fyrir einskæra óheppni eignast bankareikninga á aflandseyjum, strætó seinkar, skóreimar slitna, beikonið brennur á pönnunni og kaffið er kalt á könnunni.Paraskevidekatriaphobia Sjálfur er ég fyrir löngu hættur að fyllast spennu fyrir föstudeginum þrettánda. Ég er of jarðbundinn til þess að trúa því að einhverjir dulmagnaðir kraftar verki öðruvísi á daga okkar eftir því hvernig mannfólkið hefur raðað þeim á dagatölin. En þó er vitað að verulegur fjöldi er haldinn ótta við föstudaginn þrettánda—það er meira að segja til sjúkdómsheiti yfir slíkan ótta (paraskevidekatriaphobia) og í Ameríku hefur verið giskað á að á bilinu 17–21 milljón manna glími við þennan ótta. Sumir eru jafnvel svo illa haldnir að þeir hætta sér ekki út úr húsi. Þeir eru bara heima hjá sér—kannski dúðaðir undir sæng, nagandi neglur og gnístandi tönnum—og bíða eftir að dagurinn líði svo heimurinn falli aftur í eðlilegar skorður og óhætt sé að taka aftur þátt í tilverunni. Og það er alveg rétt hjá þeim. Margt mun fara úrskeiðis í dag og það er ekki óhugsandi að hryllilegar hörmungar dynji einhvers staðar yfir.Undirmeðvitundin verður ofan á Yfirveguð rökhugsun vísar vitaskuld á bug öllum kenningum um að dagatalið hafi haft eitthvað um óhöpp dagsins að segja. Rökvísin veit að hlutir fara úrskeiðis í dag einfaldlega vegna þess að alla daga fara hlutir úrskeiðis og dögunum stendur fullkomlega á sama um hvernig við númerum þá og nefnum. Og þar með ætti málið að vera útrætt. Hjátrúin um dagatalið er afgreidd. En þannig er það nú samt ekki. Heilinn í okkur er nefnilega flókið fyrirbæri og lýtur ekki síður eigin vilja heldur en eigenda sinna. Þegar órökrétt hjátrú eða ranghugmynd hefur tekið sér bólfestu í undirmeðvitundinni þá getur slagurinn við hana orðið eins og að reyna að halda með pottloki aftur af gufu sem leitar út. Öll heimsins rök duga skammt gegn þeirri fullvissu sem er greypt í dýpstu hugskot. Rétt eins og ástföngnum manni sýnist að úr fjarska sé önnur hver kona einmitt sú sem hjartað þráir—þá sér hinn hjátrúarfulli ekkert annað en staðfestingar á hinni órökréttu tilfinningu sinni.Ruglið staðfest Í sálfræðirannsóknum er þetta vel þekkt. Heilinn í okkur sækist stöðugt eftir því að staðfesta það sem við teljum okkur vita, en er minna hrifinn af því að grafa undan þeim stoðum sem við byggjum heimsmynd okkar á. Þessi þrá til þess að staðfesta heimsmynd okkar litar allar okkar hugsanir og gjörðir og getur leitt okkur á ýmsar villigötur. Ef það blundar til dæmis í okkur ótti við útlendinga þá „hjálpar“ heilinn okkur að taka eftir öllu því sem fer úrskeiðis og tengist útlendingum og innflytjendum. Ef við erum sannfærð um að þeir sem eru ósammála okkur í stjórnmálum séu spilltir, illa innrættir og óheiðarlegir þá mun undirvitund okkar safna öllum mögulegum sönnunargögnum til þess að treysta þá trú, en vísa frá sér öllum vísbendingum um að þetta sé ekki raunin.Ímyndað vandamál verður raunverulegt Allir þekkja hvernig hugurinn getur skyndilega tekið krappar og órökréttar beygjur. Fólk sem er ástfangið upp fyrir haus einn daginn sér ekkert nema gott í ástinni sinni; meira að segja það sem annars þættu algjörlega óþolandi persónuleikabrestir virkar krúttlegt á meðan „allt leikur í lyndi“ en ef ástin kulnar þá fara nákvæmlega sömu eiginleikar að virka þreytandi, pirrandi og jafnvel óþolandi. Og stundum þarf ekki annað en smávægilegt fall í blóðsykri til þess að allir sem maður umgengst verði skyndilega óalandi og óferjandi. Þessar tilfinningasveiflur eru raunverulegar þótt ekkert raunverulegt hafi gerst nema hjá manni sjálfum. Fyrir þá sem raunverulega hræðast dagsetninguna í dag þá er hjátrúin raunverulegt vandamál þótt ástæðan sjálf sé ímynduð. Undirmeðvitundin mætir öllum tilraunum til leiðréttingar með offorsi og ef óttinn er nægilega mikill þá fer föstudagurinn þrettándi að verða að raunverulegum ólukkudegi—ekki vegna ólukkunnar heldur vegna hræðslunnar við ólukku. Þetta sama er einmitt upp á teningnum þegar fólk festist í því að sjá ekkert annað en ógnun og vandamál í kringum tiltekna hópa af fólki; hvort svo sem það eru innflytjendur, fólk af tilteknum uppruna, fólk sem játar tiltekna trú, fólk með tilteknar skoðanir, fólk í tilteknum stjórnmálaflokkum eða aðdáendur tiltekinna íþróttaliða. Hræðslan sjálf verður vandamál sem getur af sér fleiri vandamál, ranghugmyndir, illindi, fordóma og átök.Til hamingju með daginn Þeir sem ætla öllum gott og búast alltaf við hinu besta eiga auðvitað á hættu að virka kjánalegir eða barnalegir. En af tvennu illu þá finnst mér líklegt að heimurinn hafi hlotið meiri skaða af yfirgengilegri hræðslu heldur en óhóflegri bjartsýni. Þess vegna ætla ég að leggja mig allan fram um að taka eftir því þegar ég er heppinn í dag—og tileinka mér þá órökréttu hjátrú að föstudagurinn þrettándi sé algjör happadagur. Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu.
Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar