Að stemma stigu við nauðgunum

Það hlýtur að teljast sjálfsögð krafa að nauðganir, rétt eins og aðrir alvarlegir glæpir, eigi sér ekki stað. Séum við raunsæ gerum við hins vegar „aðeins" þá kröfu að fækka nauðgunum. Ef gengið er út frá að þetta sé markmiðið er næst að spyrja sig hvaða leiðir séu vænlegastar til að ná því. Sumir hafa lagt á það áherslu að nauðsynlegt sé að fjölga sakfellingum í nauðgunarmálum. Með því móti fái brotaþolar staðfestingu á því að hinn ákærði hafi brotið gegn þeim. Einnig séu ákveðin varnaðaráhrif í því fólgin.

En hvernig er unnt að fjölga sakfellingum í nauðgunarmálum? Er það gert með því að finna leiðir til þess að ýta undir fleiri kærur og stuðla að fleiri ákærum í þessum málaflokki? Eða er það gert með því að breyta gildandi lögum? Það er staðreynd að fleiri kærur þýðir ekki endilega að þau mál séu þar með talin líkleg til sakfellis og leiði til útgáfu ákæru. Það er jú skilyrði samkvæmt réttarfarslögum að ekki skuli gefa út ákæru nema mál sé talið líklegt til sakfellis. Fleiri ákærur sem gefnar væru út á skjön við þessa meginreglu myndu væntanlega þýða fleiri sýknudóma. Og hvað áhrif hefði það ef sýknudómum fjölgaði til mikilla muna? Yrði það til þess að draga úr tiltrú á réttarkerfið og kjarkinn úr brotaþolum til þess að leggja fram kæru? Tölur sýna að sýknað er í 30 til 50% allra mála í héraði sem ákært var í tímabilið 2005 til 2010 sem er í algjöru ósamræmi við sýknuhlutfall í öðrum málaflokkum. Það bendir til þess að frekar séu gefnar út ákærur í vafatilvikum í þessum málaflokki en öðrum.

Lagabreytingar einar sér eru heldur ekki trygging fyrir fleiri sakfellingum og séu þær vanhugsaðar eru þær gagnslausar. Höfum það einnig í huga að hvorki sakfelling hins meinta nauðgara né sýkna verður til þess að bæta brotaþola það andlega tjón sem hann hefur orðið fyrir. Að mínu mati er hvorug ofangreindra leiða vænleg til þess að stemma stigu við nauðgunarbrotum. Það skiptir hins vegar miklu máli að allir sem að þessum málum koma séu samstíga í því að aðstoða brotaþola og hvetja og sjá til þess að leiðin sé greið þegar hann er reiðubúinn til þess að stíga fram. Hins vegar verður að fara varlega í að taka sjálfsákvörðunarrétt af einstaklingnum þegar kemur að því að kæra, enda er það hann sem þarf að vera andlega reiðubúinn til þess að takast á við það sem framundan er. Hætt er við að of mikill þrýstingur í upphafi kunni að fæla brotaþola frá því að kæra.

Hvernig stemmum við þá stigu við nauðgunum? Forvarnir hljóta að koma upp í huga fólks en það er viðurkennd aðferð til þess að fyrirbyggja hið óæskilega eða ólíðandi. Sumir telja að með því að nefna forvarnir í þessu samhengi, þ.e. í tengslum við nauðganir, sé verið að dreifa athyglinni frá því sem máli skiptir og láta þolandann einan axla ábyrgðina. En spyrja má á móti: „Hvernig getur það verið öfugsnúið að gera einstakling betur í stakk búinn til þess að verja sig eða takast á við ákveðnar aðstæður, sem ella myndu vera honum ofviða?" Og spyrja má einnig, „Hvernig er annað hægt en að beina kastljósinu líka að gerandanum, þegar talað er um forvarnir í tengslum við nauðganir."

Við sem komum að nauðgunarmálum hjá lögreglunni höfum orðið vör við það í síauknum mæli hversu nauðsynlegt er að hugað verði betur að forvörnum. Í fyrsta lagi ber að nefna það að málum hefur fjölgað þar sem áfengi- og fíkniefni koma við sögu með tilheyrandi sönnunarvanda sem tengist minnisleysi beggja aðila svo og vitna ef þau eru þá til staðar.

Fyrir kemur að nokkrir dagar líða þar til brotaþoli fær samhengi í það sem gerðist og er þá sönnunargögnum enn síður til að dreifa, svo sem lífssýnum, og áfengismælingar skila engu. Nokkuð algengt er að brotaþoli geti ekki lýst gerandanum sem er oft einhver sem gefur sig á tal við brotaþola eftir að hann er orðinn viðskila við félaga sína. Í þessu sambandi má leggja áherslu á eftirlitsmyndavélar sem geta haft mikið að segja. Skoða þarf hvort þeim mætti fjölga auk þess sem gæði þeirra þurfa að vera betri.

Hið nýja samskiptamynstur fólks í dag, einkum fólks sem „fæðst" hefur inn í þessa tæki, hefur komið niður á hæfni þeirra til þess að eiga eðlileg samskipti í daglegu lífi. Æ fleiri mál rata inn á borð lögreglunnar þar sem sönnunarstaða er erfið vegna þessa. Mörkin á milli þess hvenær kynmök fara fram með samþykki beggja og hvenær ekki verða æ óljósari. Fólk stofnar til kynna á netinu og spjallar við aðila sem það telur vera „vin" sinn eftir nokkurra daga kynni. Þær samræður gefa oft fyrirheit um það sem muni gerast þegar kemur að því að hittast. Þegar á hólminn er komið finnst öðrum aðilanum, sem oftast er kona, erfitt eða nánast óhugsandi að „hætta við". Þær framkvæma því það sem til var ætlast af þeim gegn vilja sínum og án þess að láta hann í ljós.

Gerandinn hugsar um það eitt að fá það sem hann telur sig hafa fengið samþykki fyrir og þegar skýr mörk eru ekki sett sér hann ekkert athugavert við hegðun sína. Þetta er það tímamark sem mestu máli skiptir við mat á sönnun og því hvort nauðgun af ásetningi hafi átt sér stað. Undanfarið hafa þó nokkrir dómar fallið þar sem atvik sem þessi hafa verið felld undir ólögmæta nauðung en eðli máls samkvæmt er sönnunarstaðan erfiðari þegar svo háttar til. Algengt er að stig ásetnings sé lægra í slíkum málum en öðrum. Sálfræðingar hafa bent á, einkum þegar um unga gerendur er að ræða, að oft sé um óviðeigandi kynferðislega hegðun að ræða fremur en ásetning. Er þá átt við að gerandinn hafi ekki fullþroskaða kynferðisvitund og sé ófær um að sjá fyrir sér afleiðingar gjörða sinna. Nýverið var sett á fót meðferðarúrræði á vegum Barnaverndarstofu fyrir unga sakhæfa gerendur þar sem einblínt er á þetta.

Úrræðið miðar þá að því að kenna þeim að stýra hegðun sinni á réttar brautir. Það er í sjálfu sér sjálfstætt rannsóknarefni að greina hvað veldur því þegar ungir gerendur telja sig nánast hafa „rétt" á líkama stúlkna sem þeir ganga út frá að séu „til í tuskið". Gæti verið að þarna séu einhver tengsl við nýlegar niðurstöður könnunar sem gerð var á meðal ungra manna og endurspegluðu gamaldags viðhorf þeirra til jafnréttis? Á móti kemur að það er líka rannsóknarefni hvers vegna margar stúlkur virðast sætta sig við þetta viðhorf.

Í fjölmiðlum var nýlega fjallað um bandaríska rannsókn sem sýndi fram á að ungmenni sem eyða miklum tíma í að senda SMS og/eða á samskiptasíðunum á netinu séu útsettari fyrir því að taka upp óæskilega hegðun eða verða fórnarlömb kynferðisbrotamanna sem leita á netinu. Þá gengur þessum ungmennum verr í skóla en hinum. Fram kom að með þessari tækni séu ungmenni að vinna hart að því að falla inn í hópinn. Á sama tíma séu þau að reyna að falla inn í hópinn með annarri hegðun sem þau telja líklega til vinsælda, svo sem drykkju, ótímabæru kynlífi o.fl. Þá kom einnig fram að þeir sem væru öfgafyllstir í þessum efnum ættu einnig eftirlátari foreldra og fæli þetta því ekki síst í sér áminningu til þeirra.

Þessi rannsókn er alveg í takt við upplifun okkar hjá lögreglunni og undirstrikar þörfina á því að taka mál þessi föstum tökum með markmiðssetningu og samstilltu átaki í forvörnum. Það eru margir sem fórna höndum og segja að nútíminn sé orðinn þannig að það sé erfitt að senda fólki skilaboð sem það muni fara eftir. Er þá vísað til hispursleysis í kynferðismálum sem virðist vera í tísku, þess að siðferðisþröskuldurinn hafi lækkað og því megi segja, eða syngja, nánast um hvað sem er hvenær sem er. Að mínu mati felst í þessu uppgjöf eða „réttlæting" á ástandi sem er óviðunandi. Það gerist ekkert fyrr en við viðurkennum ástandið sem óásættanlegt.