„Hann beindi sprengjuvörpu að höfðinu á mér"

Helga Þórólfsdóttir, félagsráðgjafi með framhaldsmenntun í friðar- og átakafræðum, hefur í störfum sínum fyrir Rauða krossinn unnið í mörgum af stríðshrjáðustu löndum heims, auk þess að hafa starfað á vegum íslensku friðargæslunnar í Afganistan. Hún hefur upplifað aðstæður sem flestir þekkja aðeins úr kvikmyndum.

Eftir áralanga vinnu á stríðssvæðum er friður henni hugleikinn. Hún vinnur nú að doktorsritgerð sinni í mannfræði ásamt því að kenna og starfa sjálfstætt sem sérfræðingur fyrir utanríkisráðuneytið í verkefni sem miðar að því að auka þátttöku kvenna í að koma á friði.

Langaði að komast út

Helga er félagsráðgjafi að mennt og starfaði hér á landi sem slíkur áður en hún hóf störf fyrir Rauða krossinn erlendis. „Þá vann ég meðal annars við að finna lausnir í forsjárdeilumálum og umgengnismálum. Sinnti átökum innan fjölskyldna. En ég hafði alltaf mikinn áhuga á að fara út og skoða heiminn. Ég átti barn mjög ung og það var ekki fyrr en hann fór sem skiptinemi til Japan að ég sá að það var möguleiki fyrir mig að fara. Ég byrjaði að vinna í innanlandsstarfinu hjá Rauða krossinum til að hafa þennan möguleika á að komast út."

Fyrsta verkefni Helgu á vegum Rauða krossins var í Sómalíu. Það var árið 1993 og mikil hungursneyð hafði ríkt vegna vopnaðra átaka. Þar sá hún um að loka eldhúsum sem höfðu verið sett upp tímabundið ásamt því að hafa yfirumsjón með uppskipun og semja við samfélög svo vöruflutningabílar kæmust með matarbirgðir án þess að verða rændir áður en þeir kæmust á áfangastað. Ástandið var erfitt í landinu, borgarastyrjöld geisaði, þannig að á endanum þurftu Helga og samstarfsfólk hennar að flýja til Naíróbí. Hún endaði því þessa vinnuferð á því að vinna í flóttamannabúðum fyrir utan Kenía.

Stríðið lá í loftinu

Eftir að Helga kom heim starfaði hún áfram fyrir Rauða krossinn en hugurinn stefndi alltaf í áframhaldandi hjálparstarf erlendis.

„Það vantaði fólk í Líberíu og ég fór því þangað," segir Helga sem hélt til vesturstrandar Afríku, þar sem átök höfðu geisað um árabil.

Helga var á svæði sem var stjórnað af Charles Taylor en á þessum tíma var Taylor lítt þekktur byltingaleiðtogi í Líberíu. Síðar átti hann eftir að verða dæmdur í 50 ára fangelsi fyrir stríðsglæpi sem áttu sér stað í Síerra Leóne.

Helga segist hafa verið í samskiptum við Taylor, en aðallega þó við „herforingja" hans á því svæði sem þau voru. Það var meðal annars til þess að kanna hvernig ástandið væri, það er hvort átök kæmu í veg fyrir að hægt væri að dreifa hjálpargögnum. Við það að átök færðust nær varð spennan að lokum svo mikil að hjálparsveitir gátu ekki lengur unnið vinnuna sína.

„Þá var ástandið orðið þannig að menn Taylors vildu ekki hleypa neinum út af svæðinu þar sem það leit ekki vel út fyrir Taylor ef allir hjálparstarfsmenn þyrftu að yfirgefa svæðið af því hann gæti ekki tryggt öryggi fólks."

Fljótlega fór hjálparstofnunum að fækka, enda ástandið orðið mjög ótryggt. Það var ekki fyrr en skömmu eftir að Helga og félagar hennar höfðu komið matvælum til flóttafólks sem þau fengu skilaboð um að koma sér úr landi sem allra fyrst. „Við vorum með lest vörubíla og náðum að koma matnum til fólksins og losa bílana. Þegar við vorum á leiðinni til baka fáum við upplýsingar í talstöð um að átök hafi brotist út þar sem skrifstofan okkar var, allir væru flúnir og við ættum að reyna að koma okkur úr landi, en það reyndist þrautin þyngri. Við vorum stöðvuð við fyrsta vegatálma og sagt að enginn mætti yfirgefa svæðið."

Stöðugt verra ástand

Helga og samstarfsfélagar hennar komust við illan leik á herstöð á vegum friðargæsluliða frá Tansaníu. Þar höfðu safnast fyrir um 10.000 manns sem höfðu flúið heimili sín frá svæðinu allt um kring. „Átök voru sífellt að færast nær og margir vegatálmar voru á eina veginum sem var fær til höfuðborgarinnar. Við reyndum að fá þyrlur til að koma og sækja okkur en það var enginn tilbúinn til að taka þá áhættu. Þannig að við vorum þarna bara í gíslingu í rauninni í nokkuð marga daga." Ástandið versnaði stöðugt og átök færðust nær svo að lokum sáu Tansaníumennirnir á herstöðinni sér ekki annað fært en að flýja. Að lokum var ákveðið að þau myndu taka merki Rauða krossins af bílunum sem þau óku, fara í bílalestina með Tansaníumönnunum og vona það besta.

Friðargæsluliðunum frá Tansaníu var frjálst að fara af svæðinu en sá sem var yfir þeim ákvað að leggja líf sitt í hættu við að hjálpa Helgu og félögum burt. „Það var einn sem stakk upp á því að við myndum mála okkur svört og fara aftur á palla hjá strákunum. Við gerðum það ekki. Við hefðum verið skotin um leið og blekkingin kæmi í ljós, þannig að það var ekki að gera sig," segir Helga.

„Það sem var erfiðast við þetta, það sem að sat lengst í mér – og ég hugsa ennþá um í dag – var þegar við keyrðum í gegnum allan hópinn sem varð eftir. Við keyrðum meðfram börnum og konum og maður hafði ekki hugmynd um hvað beið þeirra – en allir áttu von á því versta," segir Helga alvörugefin. Hún segir fólkið hafa horft á sig reitt og sært. „Þarna var ófrísk kona sem kastaði sér á bílinn og kallaði: „Takið mig með! Takið mig með." Og þarna var fólk sem hafði lagt sjálft sig í hættu við að hjálpa okkur, færa okkur mat og annað slíkt."

Vegatálmar úr líkum

Bílalestin var löng og stöðva þurfti við hvern vegatálma. Yfirmaður Tansaníumannanna sá um að semja við uppreisnarmennina við vegatálmana svo þau gætu farið í gegn. „Við vorum búin að fara í gegnum vegatálma eftir vegatálma og allir voru mjög spenntir. Þegar við stöðvuðum við einn vegatálmann var þar hópur af alveg kolrugluðum uppreisnarmönnum, drukknum og undir áhrifum eiturlyfja, en þá vorum við nýbúin að keyra fram hjá líkum á veginum sem notuð voru sem vegatálmar.

Yfirmaðurinn fór fremst að semja um að við mættum fara í gegn en uppreisnarmennirnir sem voru við vegatálmann stilltu sér upp við bílalestina. Einn þeirra gekk að mér þar sem ég sat við stýrið. Hann beindi sprengjuvörpu að höfðinu á mér og sagði mér hvað hann ætlaði að gera við mig." Spurð hvað hann hafi sagt svarar Helga með semingi: „Ég vil ekki að það komi í viðtalinu af því að það skiptir ekki máli," Hún bætir við: „Þeir voru auðvitað alveg kolruglaðir." Undir þessu sat Helga þar til yfirmaður Tansaníumanna komst að samkomulagi við uppreisnarmennina og þau héldu áfram að næsta vegatálma.

Þegar bílalestin nálgaðist höfuðborg landsins, Monróvíu, vonaðist Helga til þess að mestu erfiðleikarnir væru að baki. Annað kom þó á daginn. Þau komu í smábæ sem átti að vera verndaður af nígerískum friðargæsluliðum.

Bærinn var algjörlega mannlaus. Þögnin var fyrirboði átaka. Hermennirnir sem voru með henni höfðu sofnað á leiðinni eftir alla spennuna. Fyrsta byssukúlan vakti þá. Þeir þutu upp að sögn Helgu og átökin hófust. Sjálf sat hún stjörf við stýrið og fylgdist með hvað félagi hennar í bílnum fyrir aftan ætlaði að gera. Þegar skot lenti á bílnum hennar ákvað hún að fara úr bílnum án þess að hugsa. „Skothríðin var allt um kring og maður bara leitaði skjóls þar sem það var að finna. Í skurðum, á bak við hús. Að lokum komst ég inn í hús þar sem ég faldi mig í einu herbergjanna." Árásin stóð yfir í um einn og hálfan tíma og eftir að átökunum lauk kom í ljós að tveir tansanískir hermenn höfðu látið lífið í átökunum, fjögurra var saknað og einhverjir höfðu særst.

Venjulegt fólk á stríðssvæðum

Helga og föruneyti hennar gátu ekki haldið leið sinni áfram og urðu að snúa aftur á óvinasvæðið.Eftir sólarhring komust þau að lokum til höfuðborgarinnar. Hún segir ástandið sem ríkti á þessum tíma í Líberíu ólíkt því sem hún kynntist annars staðar. Helga hefur starfað í Sómalíu, Kenía, Líberíu, Georgíu, Bosníu, Tadsjikistan, Úganda, Indlandi og Afganistan, auk þess að hafa komið að verkefnum í Kongó, Síerra Leóne, Gambíu og Mósambík.

„Að eiga í samskiptum við fólk sem stendur í vopnuðum átökum er ekkert öðruvísi en önnur samskipti. Þetta er bara venjulegt fólk og það er oftast hægt að ræða bara málin. En á þessu tímabili ríkti algjör ringulreið og þeir sem voru að berjast voru yfirleitt í annarlegu ástandi. Það að taka þátt í bardögum gerði ástandið á þeim ekki betra. Þá er engin lógík. Þegar ég kom heim var fólk að spyrja mig hvernig hafði verið að lenda í þessari skotárás og láta miða á sig byssu, en mér fannst það aldrei vera aðalmálið. Það var mun sársaukafyllra að skilja eftir óttaslegið samstarfsfólk og fólk sem leitaði til okkar um vernd, vitandi hvað gat beðið þeirra, en að koma ósærð út úr árás. Þessi lífsreynsla gerði það að verkum að ég þurfti að takast á við að að vera ekki lengur „góði hjálparstarfsmaðurinn" heldur sú sem var fyrst og fremst upptekin við að bjarga eigin skinni þegar ég sjálf var í lífsháska."

Þó að Helga hafi komið að verkefnum og starfað í löndum þar sem brotið hefur verið gróflega gegn íbúum og viðurstyggilegustu stríðsglæpir framdir segist Helga ekki aðeins hafa upplifað hörmungar í starfi sínu. Það sem standi upp úr sé samstaðan sem myndast á meðal fólks. Styrkur kvenna sem hafi í sameiningu stöðvað átök og hugrekki almennra borgara sem hika ekki við að leggja líf sitt í hættu til að hjálpa öðrum, einnig hjálparstarfsmönnum. „Maður kemur ekki heim bugaður af illsku mannsins og hörmungum fólks heldur er maður upptendraður yfir að fá að kynnast því fólki sem ég hef unnið með og býr á átakasvæðum. Það sem ég lenti í er undantekning og ekki það sem endilega einkennir stríð – nema þegar allt fer úr böndum sem er sem betur fer ekki oft – en það er það sem yfirleitt lendir í fréttum og það er það sem flestir hafa áhuga á að heyra."

Ást okkar á stríði

Helga segir að áhugi hennar í dag snúi helst að því hvaða tilgang stríð hafi í lífi fólks. „Ég tala stundum um ást okkar á stríði því þessi stríðshugmyndafræði er svo ríkjandi. Hvað er það sem gerir stríð svona spennandi og hvað gerir það eftirsóknarvert að vera hermaður og vinna á átakasvæðum? þá skiptir engu máli hvort þú ert frá Íslandi, Noregi, Bretlandi, Líberíu eða Afganistan. Hvað gerir það svona eftirsóknarvert að grípa til vopna og hvaða lausn sér fólk í því?" spyr Helga og heldur áfram: „Það hræðilegasta við stríð er hvað þau eru venjuleg. Stríð er atvinna, pólitík, bisness og lífsmáti venjulegs fólk sem býr í flestum löndum heims. Stríð byggir á almennt viðteknum hugmyndum svo sem óvinahugmyndinni, að sumir séu góðir og aðrir vondir, því að tilgangurinn helgi meðalið og eins því að vopnað ofbeldi leysi vanda. Ef maður ætlar að stuðla að friði verður maður fyrst að skoða hver er ávinningur af stríði. Ef við ætlum að fá frið þarf að vera meiri ávinningur af friði en stríði. Svo verðum við að vita hvernig friður lítur út."