Rekstrarráð fyrir þrælahaldara Þórlindur Kjartansson skrifar 16. ágúst 2019 07:00 Daglegar áskoranir bænda í Suðurríkjum Bandaríkjanna um miðja nítjándu öld voru að mörgu leyti svipaðar því sem atvinnurekendur og athafnafólk hefur glímt við frá ómunatíð. Þeir kappkostuðu að nýta fjárfestingu sína sem best til þess að sjá markaðnum fyrir vörum og þjónustu sem eftirspurn var eftir. Ekkert skrýtið við það. Eins og nærri má geta voru uppi meðal þeirra ýmsar kenningar um hvernig skynsamlegast væri að haga framleiðsluþáttum til þess að ná sem bestum árangri í búrekstrinum. Og rétt eins og algengt er enn í dag höfðu framtakssamir bændur mikinn áhuga á að kynna sér sem best allar nýjar hugmyndir. Það leiddi til þess að gefin voru út tímarit þar sem fjallað var um helstu viðfangsefni búrekstrarins og bæði ráðgjafar og sölufólk gat komið nýjungum sínum, vörum og þjónustu á framfæri. Svona heimildir, sem skrifaðar eru beint inn í samtímann, geta veitt ómetanlega innsýn inn í horfna tíma.Hagfelldur þrælarekstur Fyrir skemmstu fann ég á bókasafni í Bandaríkjunum útdrátt úr bændablaði frá þessum tíma; safn greina frá árunum í kringum 1850. Ásamt áhugaverðum vangaveltum um ræktarland, skepnuhald og þróun markaða var þar vitaskuld að finna ítarlega umfjöllun um hvernig skynsamir bændur gætu náð sem hagkvæmastri nýtingu út úr fjárfestingu sinni í afrískættuðum þrælum. Þrælarnir þóttu vera algjör forsenda þeirrar tegundar landbúnaðar sem stundaður var á þeim slóðum allt frá því að fyrstu þrælaskipin komu árið 1619 og fram að þeim degi þegar þrælahald var aflagt við lok Þrælastríðsins bandaríska árið 1865. Í næstum 250 ár byggðist hagkerfi Suðurríkja Bandaríkjanna á því að landeigendur mættu eiga manneskjur til nýtingar í rekstri sínum. Nú til dags er erfitt að ímynda sér samfélag þar sem eignarréttur einstaklings yfir annarri manneskju er álitinn eðlilegur hluti af gangverki hagkerfisins. Hugmyndin sjálf er ógeðsleg. Að manneskjur séu keyptar, seldar, hlekkjaðar, barðar til hlýðni, kaghýddar í refsiskyni og þeim ráðstafað eins og viljalausum verkfærum er í huga okkar flestra algjörlega óhugsandi og viðbjóðslegt. En raunveruleikinn er að ekki eru nema tveir mannsaldrar síðan þrælahald var raunveruleiki milljóna manna í sjálfu „landi frelsisins“. Engar efasemdir Þegar horft er aftur til þess tíma þegar landbúnaðartímaritin voru gefin út í er auðvelt og notalegt að gera sér í hugarlund að á þeim tíma—aðeins einum áratug áður en Þrælastríðið skall á—hafi verið farið að molna verulega undan stuðningi við þá hugmynd að þrælahald sé á nokkurn hátt eðlilegt ástand. Allir hljóta þá að hafa séð í hvað stefndi. Engir aðrir en rótspilltir gróðafíklar og illmenni gætu hafa látið sér detta í hug eitthvað annað en að tími þrælahaldsins væri að líða undir lok. Eftir á að hyggja er nefnilega alveg einstaklega auðvelt að spá fyrir um að þrælahaldið í Suðurríkjunum væri á undanhaldi einmitt á þessum tíma. Engar slíkar hugsanir eða efasemdir er að finna í skrifum bændanna. Þeir skrifast á um eðlilega stærð kofa undir þrælafjölskyldur, gauka góðum ráðum hver að öðrum um næringu, heilbrigðisgæslu, fangelsun, hýðingar, tónlistarskemmtanir, ástarlíf, vinnuskipulag, klæðnað, borðbúnað, salernisaðstöðu og fleira sem góður bóndi þurfti að gefa gaum ef hann ætlaði sér að hagnast á rekstrinum. Það stingur ekki síst í augu hvernig hið fyrirlitlega og ómanneskjulega fyrirkomulag virðist algjörlega sjálfsagt í hugum þeirra sem um það fjalla. Ef einhver hefði hermt mannvonsku upp á bændurna hefði það án vafa komið þeim algjörlega í opna skjöldu eins og ef saklaus maður væri ásakaður um viðbjóðslegan glæp. Og eflaust hefði verið hægt að eiga mjög kurteisisleg og vingjarnleg samskipti við þessa ágætu bændur, svo lengi sem enginn asnaðist til að fara að þykjast hafa vit á rekstrinum þeirra. Afskiptasemi Bændurnir ráðhollu voru reyndar meðvitaðir um að „fyrir norðan“ væri afskiptasamt fólk með hugmyndir um lifnaðarhætti suðursins. Allt það er hins vegar afskrifað með þjósti. „Það er óumdeild staðreynd að ef komið er fram af alúð við blökkumanninn og honum fengin viðeigandi verkefni og hann frelsaður undan sjálfstæðri hugsun og þeirri ábyrgð sem fylgir því að þurfa að sjá fyrir sjálfum sér þá er hann miklum mun hamingjusamari en ef hann væri leystur undan þrældómi en dæmdur til að hugsa og hegða sér sjálfstætt,“ segir einn bóndinn. Annar pistlahöfundur fer hamförum af fyrirlitningu í garð þeirra sem börðust fyrir afnámi þrælahalds, og gengur svo langt að segja að „hinar tryllingslegu öfgar“ þeirra séu í raun farnar að gagnast málstað þrælahaldaranna. Það mátti eflaust ræða málefnalega um þrælahaldið og lagfæra það, en bara ekki vera með neinar öfgar eins og að gefa fólkinu í hlekkjunum frelsi. Þetta öfgafólk hefur sennilega verið „góða fólk“ síns tíma; týpur sem myndu drekka soja-latte úr endurvinnanlegum götumálum frá Kaffivest, ferðast um á reiðhjóli eða rafbíl og klæðast umhverfishlutlausum veganyfirhöfnum frá Patagonia. Góða fólkið En það var samt vandinn við „góða fólkið“ að það gat ekki komist hjá því að njóta góðs af þrælahaldinu. Ef baðmullin og tóbakið lækkaði í verði þá glöddust allir en reiddust ef það hækkaði. Þetta var raunveruleikinn sem óðalsbændurnir voru meðvitaðir um en „góða fólkið“ síður. Kostnaðurinn við ódýra vefnaðarvöru og tóbak var nefnilega ekki allur mældur í dollurum og sentum, heldur líka í blóðinu sem draup af baki þrælanna sem ekki unnu nógu hratt fyrir smekk verkstjóranna. Frjáls markaður er ein stórkostlegasta uppfinning í hugmyndasögu mannsins en það er ekki fyrr en á síðustu örfáu öldum og áratugum að sæmilega stór hluti fólks hefur getað notið góðs of honum. Þetta hefur ótrúlegum framförum í lífsgæðum og lífshamingju mannkyns, en samt sem áður er enn til staðar rík tilhneiging til þess að láta það umlíðast að þægindi eins séu greidd með þjáningum annars. Umræða um réttindi launafólks, mansal og aðbúnað starfsmanna alþjóðlegra framleiðslurisa er þess vegna ekki bara málefni sem vinstri menn og „góða fólkið“ ættu að hafa á oddinum. Það er kannski einmitt mikilvægast fyrir fylgismenn markaðsfrelsisins að passa upp á að heilbrigð von til hagnaðar fái ekki að úrkynjast og verða að siðlausri græðgisblindu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Ljúgandi málpípa sjálfstæðisflokksins Tómas Kristjánsson Skoðun Hættur kynhlutleysisins Eiríkur Rögnvaldsson Skoðun Hvers eiga Vestfirðingar að gjalda? Ingólfur Ásgeirsson Skoðun Mikilvægi kínverskra ferðamanna fyrir Ísland og áhrif beins flugs frá Kína Guðmundur Franklín Jónsson Skoðun Reykjavíkurborg stuðlar ekki að sérstöðu eins fyrirtækis á BSÍ Björn Ragnarsson Skoðun Samfylkingin – Með og á móti Helgi Brynjarsson Skoðun Nemendalýðræði á brauðfótum Ragnar Þór Pétursson Skoðun Sex liða áætlun til að koma á jafnvægi í húsnæðismálunum. Gunnar Einarsson Skoðun Af hverju er verðlag hér tvöfalt hærra en í Evrópu? Ole Anton Bieltvedt Skoðun Þannig gæti Alþingi sameinast um orkumál Gunnhildur Fríða Hallgrímsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun „Betur borgandi ferðamenn“ Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Brosum breitt Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Um læknisvottorð til vinnuveitenda Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Ert þú í tengslum? Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hin hljóða millistétt Bjarki Ómarsson skrifar Skoðun Af hverju er verðlag hér tvöfalt hærra en í Evrópu? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Þegar hríðinni slotar Ásta F. Flosadóttir skrifar Skoðun Nemendalýðræði á brauðfótum Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Mikilvægi kínverskra ferðamanna fyrir Ísland og áhrif beins flugs frá Kína Guðmundur Franklín Jónsson skrifar Skoðun Hvers eiga Vestfirðingar að gjalda? Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun Þannig gæti Alþingi sameinast um orkumál Gunnhildur Fríða Hallgrímsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin – Með og á móti Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stuðlar ekki að sérstöðu eins fyrirtækis á BSÍ Björn Ragnarsson skrifar Skoðun Sex liða áætlun til að koma á jafnvægi í húsnæðismálunum. Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Ljúgandi málpípa sjálfstæðisflokksins Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Hættur kynhlutleysisins Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Ólögleg áfengissala Ari Jónsson skrifar Skoðun Áhugaverðar ákvarðanir Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Gerræði ráðherranna Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Með lygina að vopni Páll Hermannsson skrifar Skoðun Leyfið til að drepa langreyði - óforsvaranleg ákvörðun Micah Garen skrifar Skoðun Núll prósent skynsemi Lára G. Sigurðardóttir skrifar Skoðun UNICEF skóli Laugardals við Kirkjuteig Tryggvi Scehving Thorsteinsson skrifar Skoðun Leggðu rafskútunni vel í Kópavogi Bergur Þorri Benjamínsson skrifar Skoðun Fjórar brýnar ástæður til að hætta viðskiptum við Rapyd Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Ekkert bús í búðir! Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Fiskeldi og Vestfirðir Runólfur Ágústsson skrifar Skoðun Tvö hundruð milljarða afsláttur VG Inga Lind Karlsdóttir skrifar Skoðun Bætt þjónusta og minni kostnaður, er hægt að biðja um það betra? Hrefna Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Fyrirsjáanleiki til framtíðar Guðrún Halla Finnsdóttir,Valur Ægisson skrifar Sjá meira
Daglegar áskoranir bænda í Suðurríkjum Bandaríkjanna um miðja nítjándu öld voru að mörgu leyti svipaðar því sem atvinnurekendur og athafnafólk hefur glímt við frá ómunatíð. Þeir kappkostuðu að nýta fjárfestingu sína sem best til þess að sjá markaðnum fyrir vörum og þjónustu sem eftirspurn var eftir. Ekkert skrýtið við það. Eins og nærri má geta voru uppi meðal þeirra ýmsar kenningar um hvernig skynsamlegast væri að haga framleiðsluþáttum til þess að ná sem bestum árangri í búrekstrinum. Og rétt eins og algengt er enn í dag höfðu framtakssamir bændur mikinn áhuga á að kynna sér sem best allar nýjar hugmyndir. Það leiddi til þess að gefin voru út tímarit þar sem fjallað var um helstu viðfangsefni búrekstrarins og bæði ráðgjafar og sölufólk gat komið nýjungum sínum, vörum og þjónustu á framfæri. Svona heimildir, sem skrifaðar eru beint inn í samtímann, geta veitt ómetanlega innsýn inn í horfna tíma.Hagfelldur þrælarekstur Fyrir skemmstu fann ég á bókasafni í Bandaríkjunum útdrátt úr bændablaði frá þessum tíma; safn greina frá árunum í kringum 1850. Ásamt áhugaverðum vangaveltum um ræktarland, skepnuhald og þróun markaða var þar vitaskuld að finna ítarlega umfjöllun um hvernig skynsamir bændur gætu náð sem hagkvæmastri nýtingu út úr fjárfestingu sinni í afrískættuðum þrælum. Þrælarnir þóttu vera algjör forsenda þeirrar tegundar landbúnaðar sem stundaður var á þeim slóðum allt frá því að fyrstu þrælaskipin komu árið 1619 og fram að þeim degi þegar þrælahald var aflagt við lok Þrælastríðsins bandaríska árið 1865. Í næstum 250 ár byggðist hagkerfi Suðurríkja Bandaríkjanna á því að landeigendur mættu eiga manneskjur til nýtingar í rekstri sínum. Nú til dags er erfitt að ímynda sér samfélag þar sem eignarréttur einstaklings yfir annarri manneskju er álitinn eðlilegur hluti af gangverki hagkerfisins. Hugmyndin sjálf er ógeðsleg. Að manneskjur séu keyptar, seldar, hlekkjaðar, barðar til hlýðni, kaghýddar í refsiskyni og þeim ráðstafað eins og viljalausum verkfærum er í huga okkar flestra algjörlega óhugsandi og viðbjóðslegt. En raunveruleikinn er að ekki eru nema tveir mannsaldrar síðan þrælahald var raunveruleiki milljóna manna í sjálfu „landi frelsisins“. Engar efasemdir Þegar horft er aftur til þess tíma þegar landbúnaðartímaritin voru gefin út í er auðvelt og notalegt að gera sér í hugarlund að á þeim tíma—aðeins einum áratug áður en Þrælastríðið skall á—hafi verið farið að molna verulega undan stuðningi við þá hugmynd að þrælahald sé á nokkurn hátt eðlilegt ástand. Allir hljóta þá að hafa séð í hvað stefndi. Engir aðrir en rótspilltir gróðafíklar og illmenni gætu hafa látið sér detta í hug eitthvað annað en að tími þrælahaldsins væri að líða undir lok. Eftir á að hyggja er nefnilega alveg einstaklega auðvelt að spá fyrir um að þrælahaldið í Suðurríkjunum væri á undanhaldi einmitt á þessum tíma. Engar slíkar hugsanir eða efasemdir er að finna í skrifum bændanna. Þeir skrifast á um eðlilega stærð kofa undir þrælafjölskyldur, gauka góðum ráðum hver að öðrum um næringu, heilbrigðisgæslu, fangelsun, hýðingar, tónlistarskemmtanir, ástarlíf, vinnuskipulag, klæðnað, borðbúnað, salernisaðstöðu og fleira sem góður bóndi þurfti að gefa gaum ef hann ætlaði sér að hagnast á rekstrinum. Það stingur ekki síst í augu hvernig hið fyrirlitlega og ómanneskjulega fyrirkomulag virðist algjörlega sjálfsagt í hugum þeirra sem um það fjalla. Ef einhver hefði hermt mannvonsku upp á bændurna hefði það án vafa komið þeim algjörlega í opna skjöldu eins og ef saklaus maður væri ásakaður um viðbjóðslegan glæp. Og eflaust hefði verið hægt að eiga mjög kurteisisleg og vingjarnleg samskipti við þessa ágætu bændur, svo lengi sem enginn asnaðist til að fara að þykjast hafa vit á rekstrinum þeirra. Afskiptasemi Bændurnir ráðhollu voru reyndar meðvitaðir um að „fyrir norðan“ væri afskiptasamt fólk með hugmyndir um lifnaðarhætti suðursins. Allt það er hins vegar afskrifað með þjósti. „Það er óumdeild staðreynd að ef komið er fram af alúð við blökkumanninn og honum fengin viðeigandi verkefni og hann frelsaður undan sjálfstæðri hugsun og þeirri ábyrgð sem fylgir því að þurfa að sjá fyrir sjálfum sér þá er hann miklum mun hamingjusamari en ef hann væri leystur undan þrældómi en dæmdur til að hugsa og hegða sér sjálfstætt,“ segir einn bóndinn. Annar pistlahöfundur fer hamförum af fyrirlitningu í garð þeirra sem börðust fyrir afnámi þrælahalds, og gengur svo langt að segja að „hinar tryllingslegu öfgar“ þeirra séu í raun farnar að gagnast málstað þrælahaldaranna. Það mátti eflaust ræða málefnalega um þrælahaldið og lagfæra það, en bara ekki vera með neinar öfgar eins og að gefa fólkinu í hlekkjunum frelsi. Þetta öfgafólk hefur sennilega verið „góða fólk“ síns tíma; týpur sem myndu drekka soja-latte úr endurvinnanlegum götumálum frá Kaffivest, ferðast um á reiðhjóli eða rafbíl og klæðast umhverfishlutlausum veganyfirhöfnum frá Patagonia. Góða fólkið En það var samt vandinn við „góða fólkið“ að það gat ekki komist hjá því að njóta góðs af þrælahaldinu. Ef baðmullin og tóbakið lækkaði í verði þá glöddust allir en reiddust ef það hækkaði. Þetta var raunveruleikinn sem óðalsbændurnir voru meðvitaðir um en „góða fólkið“ síður. Kostnaðurinn við ódýra vefnaðarvöru og tóbak var nefnilega ekki allur mældur í dollurum og sentum, heldur líka í blóðinu sem draup af baki þrælanna sem ekki unnu nógu hratt fyrir smekk verkstjóranna. Frjáls markaður er ein stórkostlegasta uppfinning í hugmyndasögu mannsins en það er ekki fyrr en á síðustu örfáu öldum og áratugum að sæmilega stór hluti fólks hefur getað notið góðs of honum. Þetta hefur ótrúlegum framförum í lífsgæðum og lífshamingju mannkyns, en samt sem áður er enn til staðar rík tilhneiging til þess að láta það umlíðast að þægindi eins séu greidd með þjáningum annars. Umræða um réttindi launafólks, mansal og aðbúnað starfsmanna alþjóðlegra framleiðslurisa er þess vegna ekki bara málefni sem vinstri menn og „góða fólkið“ ættu að hafa á oddinum. Það er kannski einmitt mikilvægast fyrir fylgismenn markaðsfrelsisins að passa upp á að heilbrigð von til hagnaðar fái ekki að úrkynjast og verða að siðlausri græðgisblindu.
Mikilvægi kínverskra ferðamanna fyrir Ísland og áhrif beins flugs frá Kína Guðmundur Franklín Jónsson Skoðun
Skoðun Mikilvægi kínverskra ferðamanna fyrir Ísland og áhrif beins flugs frá Kína Guðmundur Franklín Jónsson skrifar
Mikilvægi kínverskra ferðamanna fyrir Ísland og áhrif beins flugs frá Kína Guðmundur Franklín Jónsson Skoðun