Orð og viska Sigríður Ólafsdóttir skrifar 22. nóvember 2018 07:00 „Fake news“ „CNN sucks“ segir Trump ítrekað og fær lófaklapp og fagnaðaróp frá stuðningsmönnum sínum. Þessi orð nægja til að heilla enn og aftur aðdáendahópinn sem mun að öllum líkindum kjósa fyrirliðann aftur eftir tvö ár. Fylgjendur Trumps munu þangað til fylgjast með honum á Twitter, þar sem hann setur fram stuttar, einfaldar setningar sem duga til að halda fólki við efnið. Theresa May skrifaði 565 blaðsíðna skjal sem á að vera undirstaða samnings Breta við Evrópusambandið. Forsætisráðherrann þarf að koma samningnum í gegn á breska þinginu. Náist það ekki verður hugsanlega gripið til þjóðaratkvæðagreiðslu. Til að almenningur geti tekið upplýsta, ígrundaða ákvörðun í þeim kosningum þarf hann að geta sett sig vel inn í flóknar afleiðingar sem áframhaldandi aðild eða brotthvarf úr Evrópusambandinu felur í sér – efnahagslegar, þjóðfélagslegar, alþjóðlegar og persónulegar. Til að ná góðum skilningi á því hvað slíkir afarkostir fela í sér þarf að skilja tungumálið, orðin sem notuð eru þegar fjallað er um þessi flóknu málefni. Það er ljóst að einföld, algeng orð sem notuð eru í daglegum samtölum duga skammt, heldur þarf að grípa til sjaldgæfari orða og flókinna hugtaka. Í hverju tungumáli er að finna ótal mörg slík orð. Algengu orðin eru á hinn bóginn aðeins örfá talsins þó þau fylli tungumál talaðs máls og stóran hluta ritaðs máls. Þegar lesið er um yfirgripsmikil umfjöllunarefni reynir hins vegar á skilning á sjaldgæfum orðum. Þau liggja til grundvallar því að unnt sé að átta sig á meginatriðum, velta vöngum yfir ýmsum hliðum, ólíkum nálgunum og áhrifum og máta við fyrri þekkingu sína og reynslu. Slík nálgun felur í sér djúpa, virka ígrundun og hún er forsenda þess að almenningur geti tekið upplýsta afstöðu t.d. í kosningum. Viska og þekking eru þannig samofin orðskilningi. Orðaforði einstaklinga er einnig nátengdur reynsluheimi þeirra. Leikarinn John-Ryes Davies fjallar um það í viðtali í Fréttablaðinu 17. nóvember sl. að hann hafi dvalið á fyrstu árum ævinnar í villtri náttúru Afríku en var sendur níu ára gamall á heimavistarskóla í Bretlandi. Líf hans tók stakkaskiptum, ekki aðeins þurfti hann að vera í fjarvistum frá foreldrum sínum heldur voru aðstæður í skólanum honum ógnvekjandi. Frelsið sem hann hafði átt í Afríku var að baki og við tók heragi með nýjum skólafélögum og kennurum sem hann átti erfitt með að tengjast. Ungi drengurinn var óhamingjusamur og bálreiður. Leikarinn lýsir því svo hvernig lestur á ritverkum Shakespeares hafi gefið honum farveg fyrir reiðina. Þegar hann kynntist Shakespeare öðlaðist hann orðaforða fyrir tilfinningarnar, hann fékk orð yfir flókna líðan, hinar miklu breytingar sem hann hafði gengið í gegnum og þær aðstæður sem hann var kominn í. Hann eignaðist með orðunum tæki til að kafa dýpra í eigin tilfinningar. Frásögn leikarans varpar ljósi á það hversu þýðingarmikill orðaforði er fyrir eflingu vitsmunalegs þroska. Frá fæðingu læra börn tungumálið af uppalendum sínum, fyrst algengu orðin sem tengjast daglegu amstri. Með ríkulegum samskiptum og samtölum getur orðanotkun orðið fjölbreyttari, sjaldgæf hugtök ná hugsanlega að læðast með. Ef við lesum bækur fyrir börn fáum við enn frekar tækifæri til að bæta við sjaldgæfum orðum, því þau eru miklu meira notuð í rituðu máli en töluðu. Dæmi um orð af því tagi eru drengur og piltur, sem heyrast oftar í máli eldri kynslóða en þeirra yngri. Börn bæta slíkum orðum smátt og smátt í safnið við að heyra þau eða lesa. Orðin vellíðan, heiðarlegur, margvíslegur, kaupmáttur og hagvöxtur teljast líka til sjaldgæfra orða en þau hafa flóknari merkingu. Það er einmitt þekking á sjaldgæfum orðum sem liggur til grundvallar þegar börn fást við hinar ýmsu greinar í námi. Þekking á sjaldgæfum orðum er forsenda þess að nemendur nái að skilja ritaðan texta, til að geta náð djúpum skilningi á viðfangsefnum og tekið virkan þátt í umræðum og vangaveltum um námsefnið. Rannsóknir hér á landi og erlendis hafa leitt í ljós að börn með góðan orðaforða hafa verulegt forskot á hin í lesskilningi og munurinn hefur tilhneigingu til að aukast með hverju skólaári. Eiríkur Rögnvaldsson fékk verðskuldaða viðurkenningu Jónasar Hallgrímssonar á degi íslenskrar tungu. Hann ítrekar mikilvægi málörvunar sem börn fá á fyrstu árum ævinnar, að framtíð íslenskunnar ráðist á málþroskaskeiði. Nú steðjar hætta að íslenskunni hugsanlega vegna aukinnar enskunotkunar í íslensku samfélagi. Rannsóknir sem gerðar hafa verið á vegum Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur gefa niðurstöður sem benda til þess að ensku sé ekki lengur hægt að flokka með erlendum málum hér á landi heldur sé enskt tungumál orðið eins konar viðbótarmál við íslenskuna. Í því ljósi ber að íhuga hvernig við getum túlkað þá breytingu að ung íslensk börn heyra í umhverfi sínu ekki lengur aðeins íslensku heldur líka ensku. Auk þess er sístækkandi hópur íslenskra barna sem notar annað mál en íslensku með fjölskyldu sinni og heyrir íslenskt mál aðeins í leikskólanum, þ.e. börn með íslensku sem annað mál. Þegar við íhugum stöðu og framtíð íslenskra barna er mikilvægt að vitna í niðurstöður fjölmargra rannsókna sem hafa leitt í ljós að ung börn læra orð sem þau heyra í þeim tungumálum sem notuð eru í samskiptum við þau og í umhverfi þeirra. Því meira sem börn heyra á einu máli þeim mun meira læra þau í því máli og því fölbreyttari sem orðanotkunin er þeim mun fleiri sjaldgæf orð bætast í orðasafn barnsins í því tungumáli. Heyri íslensk börn, með íslensku sem móðurmál eða annað mál, fleiri orð á íslensku en í öðrum málum þá bæta þau meira við orðaforða sinn í íslensku. Læri börn íslensk hugtök sem liggja til grundvallar djúpri hugsun um flókin viðfangsefni og tilfinningar geta þau náð dýpri skilningi og fjallað um þau á íslensku. Læri íslenskir nemendur ensk orð sem nauðsynlegt er að beita til að fjalla á ígrundaðan hátt um flókin samskipti og áskoranir einstaklinga og þjóða ná þau góðum skilningi á þeim þó umræðan fari fram á ensku. Fái íslensk ungmenni ríkulega málörvun bæði í íslensku og á ensku geta þau sannarlega notið góðs af, því möguleikar þeirra til samskipta og þekkingaröflunar aukast. Í því samhengi er einnig gagnlegt að líta til rannsókna sem sýnt að tvítyngd börn sem ná að efla færni sína í báðum málum geta öðlast aukna samskiptahæfni, visku, málvitund og víðsýni. Slíkur ávinningur næst þó aðeins ef tvítyngd börn fá ríkulegt máluppeldi í báðum tungumálum sínum. Fái íslensk börn hins vegar ekki tækifæri til að taka stöðugum framförum í íslensku er hætta á að sjaldgæf íslensk orð, sem eru meginhluti íslensks orðaforða, hverfi í gleymskunnar dá sem er veruleg ógn við íslenska tungu. Sé málumhverfi íslenskra barna fátæklegt í íslensku, ensku og öðrum málum þeirra er vitsmunalegur þroski þeirra í húfi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Mest lesið Halldór 01.06.2024 Halldór Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson Skoðun Ástþór Magnússon í spádómum? Gunnar Karl Halldórsson Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving Skoðun Má Katrín Jakobsdóttir bjóða sig fram? Jón Ólafsson Skoðun Barnapíu á Bessastaði! Karl Sigurðsson Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Hæfasti einstaklingurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Verðmætin og sköpunarkraftur sá sem í mannauð okkar býr Pétur Már Halldórsson skrifar Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson skrifar Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson skrifar Skoðun Takk, Katrín Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving skrifar Skoðun Samherjar Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Að hitta hetjuna sína Gréta Kristín Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri Þóra Valný Yngvadóttir skrifar Skoðun Um afrekskonuna Katrínu Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr skrifar Skoðun Óskað eftir forseta sem færir ungu fólki völd Valgerður Eyja Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Með ósk um velgengni, Halla Hrund Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ég styð Höllu Hrund Logadóttur Þórólfur Árnason skrifar Skoðun Arnar Þór Jónsson Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Að skreyta sig með stolnum fjöðrum Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Opið bréf til Jóns Ólafssonar heimspekings Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þjóðaröryggi Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Tóbak markaðssett fyrir ungt fólk Guðlaug B. Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn, NATÓ, ýsan og blokkin Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun „Svona er á síld“ Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Aldrei hitta hetjurnar þínar Skarphéðinn Guðmundsson skrifar Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir skrifar Sjá meira
„Fake news“ „CNN sucks“ segir Trump ítrekað og fær lófaklapp og fagnaðaróp frá stuðningsmönnum sínum. Þessi orð nægja til að heilla enn og aftur aðdáendahópinn sem mun að öllum líkindum kjósa fyrirliðann aftur eftir tvö ár. Fylgjendur Trumps munu þangað til fylgjast með honum á Twitter, þar sem hann setur fram stuttar, einfaldar setningar sem duga til að halda fólki við efnið. Theresa May skrifaði 565 blaðsíðna skjal sem á að vera undirstaða samnings Breta við Evrópusambandið. Forsætisráðherrann þarf að koma samningnum í gegn á breska þinginu. Náist það ekki verður hugsanlega gripið til þjóðaratkvæðagreiðslu. Til að almenningur geti tekið upplýsta, ígrundaða ákvörðun í þeim kosningum þarf hann að geta sett sig vel inn í flóknar afleiðingar sem áframhaldandi aðild eða brotthvarf úr Evrópusambandinu felur í sér – efnahagslegar, þjóðfélagslegar, alþjóðlegar og persónulegar. Til að ná góðum skilningi á því hvað slíkir afarkostir fela í sér þarf að skilja tungumálið, orðin sem notuð eru þegar fjallað er um þessi flóknu málefni. Það er ljóst að einföld, algeng orð sem notuð eru í daglegum samtölum duga skammt, heldur þarf að grípa til sjaldgæfari orða og flókinna hugtaka. Í hverju tungumáli er að finna ótal mörg slík orð. Algengu orðin eru á hinn bóginn aðeins örfá talsins þó þau fylli tungumál talaðs máls og stóran hluta ritaðs máls. Þegar lesið er um yfirgripsmikil umfjöllunarefni reynir hins vegar á skilning á sjaldgæfum orðum. Þau liggja til grundvallar því að unnt sé að átta sig á meginatriðum, velta vöngum yfir ýmsum hliðum, ólíkum nálgunum og áhrifum og máta við fyrri þekkingu sína og reynslu. Slík nálgun felur í sér djúpa, virka ígrundun og hún er forsenda þess að almenningur geti tekið upplýsta afstöðu t.d. í kosningum. Viska og þekking eru þannig samofin orðskilningi. Orðaforði einstaklinga er einnig nátengdur reynsluheimi þeirra. Leikarinn John-Ryes Davies fjallar um það í viðtali í Fréttablaðinu 17. nóvember sl. að hann hafi dvalið á fyrstu árum ævinnar í villtri náttúru Afríku en var sendur níu ára gamall á heimavistarskóla í Bretlandi. Líf hans tók stakkaskiptum, ekki aðeins þurfti hann að vera í fjarvistum frá foreldrum sínum heldur voru aðstæður í skólanum honum ógnvekjandi. Frelsið sem hann hafði átt í Afríku var að baki og við tók heragi með nýjum skólafélögum og kennurum sem hann átti erfitt með að tengjast. Ungi drengurinn var óhamingjusamur og bálreiður. Leikarinn lýsir því svo hvernig lestur á ritverkum Shakespeares hafi gefið honum farveg fyrir reiðina. Þegar hann kynntist Shakespeare öðlaðist hann orðaforða fyrir tilfinningarnar, hann fékk orð yfir flókna líðan, hinar miklu breytingar sem hann hafði gengið í gegnum og þær aðstæður sem hann var kominn í. Hann eignaðist með orðunum tæki til að kafa dýpra í eigin tilfinningar. Frásögn leikarans varpar ljósi á það hversu þýðingarmikill orðaforði er fyrir eflingu vitsmunalegs þroska. Frá fæðingu læra börn tungumálið af uppalendum sínum, fyrst algengu orðin sem tengjast daglegu amstri. Með ríkulegum samskiptum og samtölum getur orðanotkun orðið fjölbreyttari, sjaldgæf hugtök ná hugsanlega að læðast með. Ef við lesum bækur fyrir börn fáum við enn frekar tækifæri til að bæta við sjaldgæfum orðum, því þau eru miklu meira notuð í rituðu máli en töluðu. Dæmi um orð af því tagi eru drengur og piltur, sem heyrast oftar í máli eldri kynslóða en þeirra yngri. Börn bæta slíkum orðum smátt og smátt í safnið við að heyra þau eða lesa. Orðin vellíðan, heiðarlegur, margvíslegur, kaupmáttur og hagvöxtur teljast líka til sjaldgæfra orða en þau hafa flóknari merkingu. Það er einmitt þekking á sjaldgæfum orðum sem liggur til grundvallar þegar börn fást við hinar ýmsu greinar í námi. Þekking á sjaldgæfum orðum er forsenda þess að nemendur nái að skilja ritaðan texta, til að geta náð djúpum skilningi á viðfangsefnum og tekið virkan þátt í umræðum og vangaveltum um námsefnið. Rannsóknir hér á landi og erlendis hafa leitt í ljós að börn með góðan orðaforða hafa verulegt forskot á hin í lesskilningi og munurinn hefur tilhneigingu til að aukast með hverju skólaári. Eiríkur Rögnvaldsson fékk verðskuldaða viðurkenningu Jónasar Hallgrímssonar á degi íslenskrar tungu. Hann ítrekar mikilvægi málörvunar sem börn fá á fyrstu árum ævinnar, að framtíð íslenskunnar ráðist á málþroskaskeiði. Nú steðjar hætta að íslenskunni hugsanlega vegna aukinnar enskunotkunar í íslensku samfélagi. Rannsóknir sem gerðar hafa verið á vegum Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur gefa niðurstöður sem benda til þess að ensku sé ekki lengur hægt að flokka með erlendum málum hér á landi heldur sé enskt tungumál orðið eins konar viðbótarmál við íslenskuna. Í því ljósi ber að íhuga hvernig við getum túlkað þá breytingu að ung íslensk börn heyra í umhverfi sínu ekki lengur aðeins íslensku heldur líka ensku. Auk þess er sístækkandi hópur íslenskra barna sem notar annað mál en íslensku með fjölskyldu sinni og heyrir íslenskt mál aðeins í leikskólanum, þ.e. börn með íslensku sem annað mál. Þegar við íhugum stöðu og framtíð íslenskra barna er mikilvægt að vitna í niðurstöður fjölmargra rannsókna sem hafa leitt í ljós að ung börn læra orð sem þau heyra í þeim tungumálum sem notuð eru í samskiptum við þau og í umhverfi þeirra. Því meira sem börn heyra á einu máli þeim mun meira læra þau í því máli og því fölbreyttari sem orðanotkunin er þeim mun fleiri sjaldgæf orð bætast í orðasafn barnsins í því tungumáli. Heyri íslensk börn, með íslensku sem móðurmál eða annað mál, fleiri orð á íslensku en í öðrum málum þá bæta þau meira við orðaforða sinn í íslensku. Læri börn íslensk hugtök sem liggja til grundvallar djúpri hugsun um flókin viðfangsefni og tilfinningar geta þau náð dýpri skilningi og fjallað um þau á íslensku. Læri íslenskir nemendur ensk orð sem nauðsynlegt er að beita til að fjalla á ígrundaðan hátt um flókin samskipti og áskoranir einstaklinga og þjóða ná þau góðum skilningi á þeim þó umræðan fari fram á ensku. Fái íslensk ungmenni ríkulega málörvun bæði í íslensku og á ensku geta þau sannarlega notið góðs af, því möguleikar þeirra til samskipta og þekkingaröflunar aukast. Í því samhengi er einnig gagnlegt að líta til rannsókna sem sýnt að tvítyngd börn sem ná að efla færni sína í báðum málum geta öðlast aukna samskiptahæfni, visku, málvitund og víðsýni. Slíkur ávinningur næst þó aðeins ef tvítyngd börn fá ríkulegt máluppeldi í báðum tungumálum sínum. Fái íslensk börn hins vegar ekki tækifæri til að taka stöðugum framförum í íslensku er hætta á að sjaldgæf íslensk orð, sem eru meginhluti íslensks orðaforða, hverfi í gleymskunnar dá sem er veruleg ógn við íslenska tungu. Sé málumhverfi íslenskra barna fátæklegt í íslensku, ensku og öðrum málum þeirra er vitsmunalegur þroski þeirra í húfi.