Tertan og mylsnan Þorvaldur Gylfason skrifar 9. ágúst 2018 07:00 Reykjavík – Langflest látum við okkur varða um annað fólk fjær og nær, afkomu þess og líðan. Samúð með öðrum er okkur flestum í blóð borin hvort heldur í sorg eða gleði. Þess vegna látum við t.d. fé af hendi rakna til annarra sem minna mega sín, stundum langt frá heimahögum. Samfélag manna kallar á gagnkvæman áhuga, gagnkvæmt tillit. Sjálfselska – sérúð! – er að sönnu snar þáttur í lífi manna, en það er samúðin einnig. Siðvit og samvizka styðjast við hvort tveggja, umhyggju fyrir öðrum og ekki bara fyrir sjálfum sér og sínum. Þetta eru gömul sannindi sem siðfræðingurinn Adam Smith, faðir hagfræðinnar, fjallaði um í merkri bók 17 árum áður en hann sendi frá sér Auðlegð þjóðanna sem hann er frægastur fyrir enn í dag. Kenningin um siðferðiskenndir, fyrri bókin, kom út 1759 og vakti þá þegar mikla athygli. Siðfræði var undanfari hagfræðinnar.Gagnkvæmt tillit Samúð vitnar um gagnkvæmt tillit. Sá sem hefur reynzt skeytingarlaus um velferð annarra vekur sjaldan samúð. Gagnkvæmt tillit kallar að sínu leyti á háttsemi, röð og reglu í samskiptum og afstæðum hlutföllum. Þetta hjálpar okkur að skilja hvers vegna flestu fólki mislíkar eða jafnvel blöskrar mikill munur á lífskjörum, þ.e. gróf misskipting. Spurðu næstum hvern sem er þessarar spurningar: Ef þú ættir kost á að búa í tveim löndum sem eru alveg eins að öllu leyti öðru en því að í öðru landinu er lífsgæðum tiltölulega jafnt skipt meðal almennings og í hinu landinu situr fámennur forréttindahópur að flestum gæðum, hvort landið kysirðu frekar? Sannaðu til: Langflestir kjósa heldur fyrra landið. Þessa niðurstöðu hafa hagfræðingar sannreynt með ýmsum tilraunum, t.d. með því að spyrja hvern og einn í hópi manna hvort hann kysi heldur mætti hann velja:l Kauphækkun um 5% handa sjálfum sér og einnig handa öllum öðrum eðal Kauphækkun um 7% handa sjálfum sér og 12% handa öllum öðrum. Flestir kjósa heldur fyrri kostinn þótt síðari kosturinn gæfi meira í aðra hönd. Hvers vegna? Menn hirða ekki aðeins um eigin tekjur í krónum talið heldur einnig miðað við aðra. Launþegar streitast jafnan gegn því að dragast aftur úr öðrum að tilefnislausu. Tekjuhlutföll skipta máli, einkum þegar misskipting þykir hafa keyrt um þverbak.Misskipting hefur afleiðingar Ójöfnuður á Íslandi keyrði um þverbak fram að hruni og minnkaði síðan aftur í hruninu en er samt mun meiri nú en áður var eins og Stefán Ólafsson prófessor og Arnaldur Sölvi Kristjánsson lýsa í bók sinni Ójöfnuður á Íslandi (2017). Þar kemur t.d. fram (bls. 245) að munurinn á ráðstöfunartekjum ríkasta tíunda hluta heimilanna og fátækasta tíunda hlutans var tæplega sexfaldur 1993-1995, 16-faldur 2007 og nífaldur 2015. Bilið milli topps og botns er mun breiðara ef við miðum við ríkasta og fátækasta hundraðshlutann, þ.e. 1% frekar en 10%. Þannig jók ríkasti tíundi hluti íslenzkra heimila hlutdeild sína í heildartekjum úr 19% 1995 í 40% 2007 á meðan ríkasti hundraðshlutinn jók hlutdeild sína í heildartekjum úr 3% 1995 í 21% 2007. Sem sagt: Ríkasti hundraðshlutinn sjöfaldaði hlutdeild sína í heildartekjum á sama tíma og ríkasti tíundi hlutinn tvöfaldaði sína hlutdeild. Þetta voru meiri umskipti í ójafnaðarátt á þennan kvarða en jafnvel í Bandaríkjunum. Meðallaun forstjóra fyrirtækja sem eru skráð í Kauphöllinni námu tæpum 5 mkr. á mánuði að meðaltali 2017 eða 17-földum lágmarkslaunum. Þetta er meiri launamunur en áður tíðkaðist. Forstjórarnir taka sér þessir laun sjálfir í reynd enda sitja þeir margir í stjórnum fyrirtækjanna hver hjá öðrum. Þeim fer ekki vel að segja nú að lítið sem ekkert svigrúm sé til kauphækkunar handa almennum launþegum. Sama á við um ríkið, helzta vinnuveitandann. Ríkisstjórnin notaði Kjararáð til að tryggja embættismönnum, ráðherrum og þingmönnum ríflega kauphækkun sem þau kalla „leiðréttingu“ – 45% handa þingmönnum! Fjármálaráðherra, forsætisráðherra og öðrum fer því ekki vel að tala nú um „lítið sem ekkert svigrúm“ til launahækkunar. Það er of seint. Launþegar krefjast ríflegrar kjarabótar í næstu samningalotu. Það er skiljanlegt. Þeim misbýður mörgum hugsunarlaus sjálftaka forstjóranna og nómenklatúrunnar. Launþegar líta margir svo á að treysti vinnuveitendur sér ekki til að greiða þeim viðunandi laun eigi forstjórarnir að fá sér önnur ábyrgðarminni verk að vinna. En þá fer verðbólgan aftur á skrið, segja vinnuveitendur og ríkisstjórn einum rómi. Í ykkar boði, segja launþegar. Verði ykkur að góðu. Þið hrifsuðuð til ykkar tertuna. Við sættum okkur ekki við mylsnuna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Efnahagsmál Þorvaldur Gylfason Mest lesið Má Katrín Jakobsdóttir bjóða sig fram? Jón Ólafsson Skoðun Halldór 01.06.2024 Halldór Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir Skoðun Dóttir mín – uppgjör eineltis Ragnheiður Harpa Sveinsdóttir Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson Skoðun Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr Skoðun Barnapíu á Bessastaði! Karl Sigurðsson Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Hæfasti einstaklingurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Verðmætin og sköpunarkraftur sá sem í mannauð okkar býr Pétur Már Halldórsson skrifar Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson skrifar Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson skrifar Skoðun Takk, Katrín Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving skrifar Skoðun Samherjar Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Að hitta hetjuna sína Gréta Kristín Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri Þóra Valný Yngvadóttir skrifar Skoðun Um afrekskonuna Katrínu Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr skrifar Skoðun Óskað eftir forseta sem færir ungu fólki völd Valgerður Eyja Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Með ósk um velgengni, Halla Hrund Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ég styð Höllu Hrund Logadóttur Þórólfur Árnason skrifar Skoðun Arnar Þór Jónsson Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Að skreyta sig með stolnum fjöðrum Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Opið bréf til Jóns Ólafssonar heimspekings Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þjóðaröryggi Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Tóbak markaðssett fyrir ungt fólk Guðlaug B. Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn, NATÓ, ýsan og blokkin Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun „Svona er á síld“ Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Aldrei hitta hetjurnar þínar Skarphéðinn Guðmundsson skrifar Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir skrifar Sjá meira
Reykjavík – Langflest látum við okkur varða um annað fólk fjær og nær, afkomu þess og líðan. Samúð með öðrum er okkur flestum í blóð borin hvort heldur í sorg eða gleði. Þess vegna látum við t.d. fé af hendi rakna til annarra sem minna mega sín, stundum langt frá heimahögum. Samfélag manna kallar á gagnkvæman áhuga, gagnkvæmt tillit. Sjálfselska – sérúð! – er að sönnu snar þáttur í lífi manna, en það er samúðin einnig. Siðvit og samvizka styðjast við hvort tveggja, umhyggju fyrir öðrum og ekki bara fyrir sjálfum sér og sínum. Þetta eru gömul sannindi sem siðfræðingurinn Adam Smith, faðir hagfræðinnar, fjallaði um í merkri bók 17 árum áður en hann sendi frá sér Auðlegð þjóðanna sem hann er frægastur fyrir enn í dag. Kenningin um siðferðiskenndir, fyrri bókin, kom út 1759 og vakti þá þegar mikla athygli. Siðfræði var undanfari hagfræðinnar.Gagnkvæmt tillit Samúð vitnar um gagnkvæmt tillit. Sá sem hefur reynzt skeytingarlaus um velferð annarra vekur sjaldan samúð. Gagnkvæmt tillit kallar að sínu leyti á háttsemi, röð og reglu í samskiptum og afstæðum hlutföllum. Þetta hjálpar okkur að skilja hvers vegna flestu fólki mislíkar eða jafnvel blöskrar mikill munur á lífskjörum, þ.e. gróf misskipting. Spurðu næstum hvern sem er þessarar spurningar: Ef þú ættir kost á að búa í tveim löndum sem eru alveg eins að öllu leyti öðru en því að í öðru landinu er lífsgæðum tiltölulega jafnt skipt meðal almennings og í hinu landinu situr fámennur forréttindahópur að flestum gæðum, hvort landið kysirðu frekar? Sannaðu til: Langflestir kjósa heldur fyrra landið. Þessa niðurstöðu hafa hagfræðingar sannreynt með ýmsum tilraunum, t.d. með því að spyrja hvern og einn í hópi manna hvort hann kysi heldur mætti hann velja:l Kauphækkun um 5% handa sjálfum sér og einnig handa öllum öðrum eðal Kauphækkun um 7% handa sjálfum sér og 12% handa öllum öðrum. Flestir kjósa heldur fyrri kostinn þótt síðari kosturinn gæfi meira í aðra hönd. Hvers vegna? Menn hirða ekki aðeins um eigin tekjur í krónum talið heldur einnig miðað við aðra. Launþegar streitast jafnan gegn því að dragast aftur úr öðrum að tilefnislausu. Tekjuhlutföll skipta máli, einkum þegar misskipting þykir hafa keyrt um þverbak.Misskipting hefur afleiðingar Ójöfnuður á Íslandi keyrði um þverbak fram að hruni og minnkaði síðan aftur í hruninu en er samt mun meiri nú en áður var eins og Stefán Ólafsson prófessor og Arnaldur Sölvi Kristjánsson lýsa í bók sinni Ójöfnuður á Íslandi (2017). Þar kemur t.d. fram (bls. 245) að munurinn á ráðstöfunartekjum ríkasta tíunda hluta heimilanna og fátækasta tíunda hlutans var tæplega sexfaldur 1993-1995, 16-faldur 2007 og nífaldur 2015. Bilið milli topps og botns er mun breiðara ef við miðum við ríkasta og fátækasta hundraðshlutann, þ.e. 1% frekar en 10%. Þannig jók ríkasti tíundi hluti íslenzkra heimila hlutdeild sína í heildartekjum úr 19% 1995 í 40% 2007 á meðan ríkasti hundraðshlutinn jók hlutdeild sína í heildartekjum úr 3% 1995 í 21% 2007. Sem sagt: Ríkasti hundraðshlutinn sjöfaldaði hlutdeild sína í heildartekjum á sama tíma og ríkasti tíundi hlutinn tvöfaldaði sína hlutdeild. Þetta voru meiri umskipti í ójafnaðarátt á þennan kvarða en jafnvel í Bandaríkjunum. Meðallaun forstjóra fyrirtækja sem eru skráð í Kauphöllinni námu tæpum 5 mkr. á mánuði að meðaltali 2017 eða 17-földum lágmarkslaunum. Þetta er meiri launamunur en áður tíðkaðist. Forstjórarnir taka sér þessir laun sjálfir í reynd enda sitja þeir margir í stjórnum fyrirtækjanna hver hjá öðrum. Þeim fer ekki vel að segja nú að lítið sem ekkert svigrúm sé til kauphækkunar handa almennum launþegum. Sama á við um ríkið, helzta vinnuveitandann. Ríkisstjórnin notaði Kjararáð til að tryggja embættismönnum, ráðherrum og þingmönnum ríflega kauphækkun sem þau kalla „leiðréttingu“ – 45% handa þingmönnum! Fjármálaráðherra, forsætisráðherra og öðrum fer því ekki vel að tala nú um „lítið sem ekkert svigrúm“ til launahækkunar. Það er of seint. Launþegar krefjast ríflegrar kjarabótar í næstu samningalotu. Það er skiljanlegt. Þeim misbýður mörgum hugsunarlaus sjálftaka forstjóranna og nómenklatúrunnar. Launþegar líta margir svo á að treysti vinnuveitendur sér ekki til að greiða þeim viðunandi laun eigi forstjórarnir að fá sér önnur ábyrgðarminni verk að vinna. En þá fer verðbólgan aftur á skrið, segja vinnuveitendur og ríkisstjórn einum rómi. Í ykkar boði, segja launþegar. Verði ykkur að góðu. Þið hrifsuðuð til ykkar tertuna. Við sættum okkur ekki við mylsnuna.