Alþingi útilokaði ekki aðlögun

Evrópusambandið veitir hugsanlegum aðildarríkjum sínum fjárhags- og sérfræðiaðstoð til að geta staðið undir umsóknarferlinu og til að búa ríkið undir aðild að bandalaginu. Þessi aðstoð heitir IPA, Instrument for Pre-accession Assistance.

Íslendingum býðst að þiggja þessa styrki ásamt öðrum hugsanlegum aðildarríkjum: Albaníu, Bosníu og Hersegóvínu, Kósóvó, Króatíu, Makedóníu, Svartfjallalandi og Tyrklandi. Mörg þessara ríkja hafa raunar þegið styrkina árum saman.

Áður höfðu álíka styrkir farið til þeirra tólf landa sem gengu í sambandið 2004 og 2007. En þegar að því kom reyndust þessi lönd ekki öll undirbúin fyrir aðild að ESB, þegar þau gengu inn. Með IPA-fyrirkomulaginu, sem fest var í sessi 2006, átti að koma í veg fyrir að slíkt endurtæki sig. Þetta mun hafa verið hugsað með gagnkvæma hagsmuni hugsanlegra aðildarríkja í huga sem og ríkjanna sem fyrir voru í sambandinu, þannig að innganga nýrra ríkja skapaði ekki vandræði fyrir þau. Styrkirnir eru nú hluti stækkunarstefnu ESB og væru í boði fyrir Norðmenn líka, ef þeir myndu sækja um aðild. Styrkirnir eru óafturkræfir, hvort sem af aðild verður eða ekki.

Styrkirnir eiga að aðstoða ríkin við umbætur í stjórnmála- og efnahagslífi og á öðrum sviðum, kemur fram á heimasíðu ESB:

"Þær umbætur sem nauðsynlegt er að fari fram vegna aðildar að ESB eru einnig til þess gerðar að bæta líf borgaranna í ríkjunum sem njóta góðs af styrkjunum. Lykilsjónarmið aðstoðarinnar eru að styðja við stjórnmálalegar umbætur, sér í lagi stofnanauppbyggingu, að styrkja landslög í sessi, mannréttindi, vernd minnihlutahópa og þróun borgaralegs samfélags."

Andstæðingar ESB-aðildar á Íslandi hafa líkt þessum greiðslum við mútur, sem kunnugt er. Að ESB vilji kaupa Íslendinga til aðildar.

"Sérlega ógeðfellt," sagði Ögmundur Jónasson, núverandi dómsmálaráðherra, til að mynda í Fréttablaðinu, eftir að heyrðist að Íslendingar gætu sótt í þessa sjóði, og talaði þar fyrir mörg skoðanasystkin sín. Seinna líkti hann stöðu Íslendinga við frumbyggja Norður-Ameríku í Morgunblaðinu, svo frægt varð: "En ekki mun standa á styrkveitingum - svona rétt meðan verið er að tala okkur til. Hið sama gæti hent okkur og indíána í Norður-Ameríku. Þeir töpuðu landinu en sátu uppi með glerperlur og eldvatn."

Aðildarandstæðingar segja aðildarferlið vera umfangsmeira en gefið var til kynna þegar Alþingi samþykkti að sækja um aðild. Þetta sé aðlögun frekar en "könnunarviðræður".

Afstaða ESB og stjórnsýslan

ESB vill að Ísland verði fullbúið til að gangast undir þær skyldur og njóta þeirra kosta sem fylgja því að vera aðildarríki, til dæmis að það geti tekið við og endurdreift styrkjum á réttan hátt, ef til þess kemur að það verði hluti af sambandinu. Þetta kallar á ákveðnar breytingar. Staðlar ESB, til dæmis í stjórnsýslu, eru aðrir en staðlar Íslands.

Timo Summa, sendiherra ESB á Íslandi, segir í tölvuskeyti: "Ef Ísland ákveður að gerast aðildarríki þarf það að fara eftir lögum ESB frá fyrsta degi aðildar á sama hátt og önnur ESB-ríki, nema samkomulag náist um sérstakar undanþágur í aðildarviðræðum."

Framkvæmdastjórn ESB hefur samþykkt að Íslendingar fái IPA-styrki og hefur verið miðað við 4,3 milljarða króna, litlu minna en nú stendur til að skera niður í heilbrigðismálum. En fyrst þarf að sækja um styrkina og svo þurfa öll aðildarríkin að samþykkja sameiginlega áætlun Íslands og framkvæmdastjórnarinnar um í hvað styrkirnir eiga að fara. Það gerist ekki fyrr en í febrúar.

Utanríkisráðuneytið segir að meginhluti aðstoðarinnar verði nýttur í að styrkja íslenska stjórnsýslu, svo hún sé í stakk búin til að takast á við aðild að ESB, en íslensk stjórnsýsla þykir ekki sérlega burðug um þessar mundir, eins og lesa má í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis. Með styrkjum og sérfræðiaðstoð á meðal annars að efla faglega áætlanagerð til lengri tíma séð. Fram kemur í samningsramma ESB og Íslands að íslensk stjórnsýsla þurfi að starfa vel og vera stöðug, byggð á skilvirku og óhlutdrægu opinberu kerfi og sjálfstæðu og skilvirku dómskerfi. Þar er og minnst á innlenda hagsmunaárekstra, en framkvæmdastjórn ESB hefur gert þá að umræðuefni, í ljósi smæðar íslenska kerfisins og náinna tengsla viðskipta- og stjórnmálalífs.

Dæmi um kostnaðarsöm verkefni sem fylgja viðræðunum eru þýðingar. Styrkja á þýðingarmiðstöð utanríkisráðuneytisins með mannafla og tækjabúnaði og koma á námi í túlkun, af og á íslensku. Háskóli Íslands hefði þar hönd í bagga en þar á bæ hefur líka verið rætt um að bjóða embættismönnum upp á nám í stjórnkerfi ESB, til að búa þá undir samningaviðræður.

Sérstaklega þarf að undirbúa stjórnsýsluna fyrir þátttöku í atvinnu- og byggðaþróunarsjóði ESB. Gera skal áætlun um að styrkja verkefni á öllu landinu. Þá á að undirbúa þátttöku í félags- og vinnumarkaðssjóði ESB, gera áætlun um að styrkja verkefni til að "efla íslenskan vinnumarkað og vinna gegn atvinnuleysi", segir ráðuneytið. Í þessu felast ýmsar aðgerðir til að draga úr brottfalli úr skóla og mennta ófaglærða á vinnumarkaði.

Þetta markmið byggir á yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar í tengslum við gerð kjarasamninga 2007, segir ráðuneytið, enda sé leitast við að tengja IPA-styrkina við "viðfangsefni og vandamál sem eru á döfinni óháð ESB-aðild".

Sérstaða Íslands

Þar sem Ísland hefur tekið þátt í Evrópusamrunanum í sextán ár, allt frá samþykkt EES, segja margir að sömu viðmið þurfi ekki að gilda um landið og gilda um ríki Austur-Evrópu, Ísland þurfi ekki að sanna, með sama hætti og þau, að það geti staðið undir aðildinni. Fréttablaðið spurði Timo Summa sendiherra álits á þessu: "Staða Íslands er vissulega ólík stöðu svokallaðra "nýrra" aðildarríkja, þegar þau hófu viðræður. Viðræðurnar taka mið af aðstæðum hvers hugsanlegs aðildarríkis fyrir sig, en markmiðið verður að vera að hvert aðildarríki sé vel undirbúið, daginn sem það gengur í sambandið," segir Summa. Hann bætir þó við að ná megi þessu markmiði á ýmsan hátt. Of snemmt sé að segja hvenær gagnlegt verði fyrir Ísland að taka ákveðin skref í undirbúningi sínum fyrir aðild.

Aðlögunarferlið

Allir sem kynna sér upplýsingar ESB um stækkunarmál geta séð að sambandið veitir aðstoð til að umsóknarríki geti tekið upp reglur ESB. Því er ekki leynt að stuðningurinn miðar að samfélagslegum og efnahagslegum breytingum og að hraði umbóta sé nátengdur hraða aðildarferlisins. Utanríkismálanefnd Alþingis var enda meðvituð um að aðildarviðræður hefðu í för með sér ákveðna aðlögun að ESB, þegar hún ritaði álit vegna umsóknarinnar.

Í álitinu segir að "sérstök áhersla [sé] lögð á að ríki hafi í raun uppfyllt tiltekin viðmið varðandi hvern og einn kafla áður en samningar um þá eru opnaðir og einnig áður en þeim er lokað. Í þessu felst að sem minnst er gefið af frestum til að uppfylla skilyrðin áður en köflum er lokað heldur er þeim ekki lokað fyrr en ákveðnum markmiðum er náð í framkvæmd og með innleiðingu löggjafar í viðkomandi ríki. Slíkt er að sjálfsögðu óháð þeim aðlögunartíma og undanþágum sem kann að semjast um."

Nema samið verði um annað hefur Alþingi því samþykkt að hugsanlega þurfi að breyta lögum, áður en aðildarsamningur verður lagður í þjóðaratkvæðagreiðslu, því það verður ekki gert fyrr en allir kaflar samningsins eru frágengnir.

Fram kemur í álitinu að meirihlutinn sé ekki fullviss um hvernig haldið yrði á þessum málum í tilviki Íslands. Landið uppfylli líklega skilyrði sem tengjast EES og Schengen-samstarfi og ætti því að sleppa við mikla vinnu við greiningu á hvernig löggjöf ESB og Íslands samræmist á þeim sviðum. En annað gæti gilt í fjölmörgum málum, svo sem "landbúnaðar- og sjávarútvegsmálum, dóms- og innanríkismálum, gjaldmiðilsmálum, skattamálum, byggðamálum, tollamálum, utanríkismálum, öryggis- og varnarmálum, fjárhagsmálefnum, stofnunum og öðrum atriðum", segir þar.

Utanríkisráðuneytið segir í tölvuskeyti til blaðsins að vandséð sé að forsendur séu fyrir ESB til að "krefjast aðlögunar á löggjöf á þeim sviðum sem eftir standa áður en þjóðaratkvæðagreiðslan fer fram" heldur sé "ætlað að ítarlegar og nákvæmar áætlanir um aðgerðir muni verða fullnægjandi til að loka köflum og klára aðildarsamning". Fyrirkomulag aðildarviðræðna skapi möguleika til þess að skilyrði séu sett sem tefja opnun og lokun kafla. Líkur á því minnki eftir því sem viðræðurnar eru betur undirbúnar.

Í fyrrgreindu áliti er tilgreint að landslag ríkisfjármála gefi lítið svigrúm til aukinna fjárútláta vegna ESB-umsóknar. Búast megi við að einstök ráðuneyti þurfi að styrkja starfsemi sína tímabundið, sérstaklega sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneyti og iðnaðarráðuneytið. Miðað er við að þetta kosti minnst 100 milljónir. Annars staðar segir að kostnaður utanríkisráðuneytis af umsókninni verði á þremur árum 800 milljónir en að með hagræðingu megi minnka hann talsvert. Leiða má líkur að því að þörf fyrir sérfræðiaðstoð sé nú meiri en þegar Alþingi sótti um aðild, því Bændasamtökin hafa neitað að leggja til aðstoð sína við ferlið.

Utanríkisráðuneytið bendir á að IPA snúist að miklu leyti um sérfræðiaðstoð. Títtnefnt meirihlutaálit gangi út frá því "að íslensk stjórnvöld myndu hafa sér til halds og trausts erlenda ráðgjafa sem hafa reynslu á þessu sviði […] Af þessu verður ekki annað ráðið en að ljóst hafi verið að leitað yrði eftir sérfræðiaðstoð erlendra aðila í umsóknarferlinu og beinlínis til þess ætlast".

Í fylgiskjali með áliti utanríkisnefndar segir að leitað verði til ESB um að styrkja þýðingarnar, en um annað virðist gengið út frá því að kostnaðurinn falli á íslenska skattborgara. Það er pólitísk ákvörðun sem ráðherrar VG standa nú frammi fyrir hvort þiggja skuli þessa utanaðkomandi aðstoð.