Guðni Th. Jóhannesson 16. desember 2006 08:00 Guðni Th. Jóhannesson Kosturinn við sagnfræðina er að hún kemur stundum á óvart. Guðni Th. Jóhannesson varpar í riti sinu um svokallaða óvini ríkisins bombu inn í íslenska stjórnmálaumræðu. Þar rekur hann skilvíslega hvernig ríkisstarfsmenn fengu leyfi domar, möglunarlaust, til að hlera síma. Nú liggur hún ósprunginn í garði þjóðarinnar. Samt kannast furðu margir við að hér hafi um áratugi tíðkast símahleranir: málgögn, félagasamtök, einstaklingar í pólitísku vafstri, jafnvel þingmenn, forystumenn verkalýðshreyfingarinnar nutu þess álits hjá fáeinum einstaklingum í opinberri þjónustu að ástæða þótti til hlerana. Guðni dregur fram ótal dæmi frá upphafi þessa, fyrst á árunum þegar stéttaátök eru að magnast hér á landi í hvíta stríðinu og Gúttó-slagnum á þeim árum sem óttinn við kommúnismann var að leggjast á sál margra forystumanna borgaralegra afla. Síðan enn frekar þegar hér var talin ógn af mönnum sem voru hlynntir stórveldunum, þýska og rússneska. Hernámið færði þessa skyldu borgaralegra yfirvalda á herðar hernámsliðanna sem bæði tóku menn úr umferð og fluttu úr landi og heldu lista um óæskilega einstaklinga. Steininn tekur þó úr þegar kemur að óróa meðal borgara vegna stórra deilumála og sem tengjast utanríkispólitík, herstöðva- og hernaðarbandalagssamningum, verkföllum og landhelgismálum. Þá koma við sögu tilraunir sovétmanna til njósna hér og loks rekur Guðni þau tilvik þar sem fylgst var með róttækum hópum, herstöðvaandstæðingum og námsmannahreyfingum. Sögunni lýkur snemma á áttunda áratugnum og þó ekki: enn eru þessi deilumál til umræðu og hafa nú umhverfst í hluta af pólitískri deilu í aðdraganda kosninga í vor. Mönnun gengur satt að segja illa að komast að samkomulagi að allt skuli dregið í dagsljósið og er sú pólarisering heldur kátleg. Síðustu dægrin hafa komið fram heimildamenn sem segja í skjóli nafnleyndar að hleranir hafi tíðkast mun lengur en Guðni hefur gögn um, jafnvel símar lögreglumanna hafi verið hleraðir. Bók Guðna er stór að vöxtum, ríkulega myndskreytt, með heimilda- og tilvitnanaskrám og nafnaskrám: 411 síður. Verkið ber þess nokkur merki að hafa verið unnið í flýti, það er víða fljótaskrift á frásagnarhættinum, setningarvillur fáar en yfirprentað er í nafnaskrá (410) sem er til vitnis um hraða í vinnslu. Eintakið mitt var enn blautt í spjöldum og örk sem benti til hraðrar vinnslu en er að ná sér. Síðustu athugasemdir eru skráðar seint í haust. Átti Guðni að bíða? Atburðarás síðustu vikur sannar að útgáfutíminn var hárréttur, eftirmálin verða skrifuð í aðra miðla en bækur þessar vikur og fram á vor. Það er hárétt greining hjá sagnfræðingnum að rauði þráðurinn í verkinu er ótti: ástæður hans hafa bólgnað svo í vitum manna á öllum þessum tíma, einkum eftir stríðið, að þeir lögðust í eftirlit, brutu þinghelgi og flest borgaraleg réttindi, af litlu eða engu tilefni. Ástæður þeirra reynast nú í dómi sögunnar skoplegar. Sem betur fer voru afleiðingar gerða þeirra ekki alvarlegar eins og þær reyndust víðar um álfur þar sem eins var að staðið: Sovétríkjunum, Austur-Þýskalandi, fasistaríkjunum Spáni og Portúgal og víðar um heim þar sem hægri sinnuð borgaraleg öfl töldu nauðsynlegt að misbeita valdi kjörinna stjórnvalda og embættismanna með svipuðum hætti. Það er samhengi hlerana á Íslandi hvað sem menn gera nú til að slá úr. Guðni fer varlega í að túlka þau gögn sem hann rekur í skipulagðri tímaröð eftir þeim heimildum sem honum eru aðgengilegar. Upprifjun hans tekur oft á sig snið belgs og biðu, hann dvelur ekki í frásögninni, nýtir ekki tækifæri til bollalegginga en lætur gögnin tala. Stöku sinnum varar hann við túlkunum eða dregur þær fram í spurn. Allur er varinn góður: hér skortir á viðtöl við þá opinbera starfsmenn lögreglu og Pósts og síma sem stóðu í skítverkunum. þeir eru enda bundnir trúnaði sem ætti að leysa þá undan hið snararsta svo hreinsa megi út úr þessumfylgsnum. Um leið og Guðni bregður ljósi á skuggaheima borgaralegra stjórnmálamanna og embættismanna er síðari hluti verks hans kúnstug lýsing á Fylkingunni og þeim sem fóru fram í andstöðu gegn heimsvaldastefnunni eins og hún var kölluð. Sá þáttur er ekki síður merkilegur. Og bakvið allt gín við lesanda sú sára staðreynd hvað íslenskt stjórnmálalíf þessa tíma var frumstætt í mörgu. Og eftir vakir su spurning hvort það er þroskaðra nú í ljósi þessara tíðinda? Páll Baldvin Baldvinsson Mest lesið Nígeríusvindlarinn reyndist vera bróðir hans Lífið Arkitekt dýrasta húss Íslandssögunnar selur í Fossvogi Lífið Cox segir Phoenix ömurlegan sem Napóleon Bíó og sjónvarp Talin ólíklegust til að komast áfram Lífið Féllust í faðma á tilfinningaríkri stundu Lífið „Það má segja að þetta sé í raun sorg og uppgjör“ Tónlist Á slóðum Arabíu Lárens með Anthony Hopkins Bíó og sjónvarp Kom öllum að óvörum með fleiri lögum í nótt Tónlist Mesta hættan í unglingaherberginu Lífið Valgerður selur íbúðina í Vesturbænum Lífið Fleiri fréttir Nígeríusvindlarinn reyndist vera bróðir hans Arkitekt dýrasta húss Íslandssögunnar selur í Fossvogi Féllust í faðma á tilfinningaríkri stundu Valgerður selur íbúðina í Vesturbænum Mesta hættan í unglingaherberginu Bauð öllum bæjarbúum í matarboð Talin ólíklegust til að komast áfram „Æskuheimilið hans er bara rústir“ Gult og glæsilegt einbýlishús Sölva til sölu „Ekki lengur þræll þess að finnast ég ekki nóg“ Magnea fór upp á fjall á tryllitæki Margrét Ýr og Reynir nýtt par „Vildi greinilega ekki að einhver úr fjölskyldunni kæmi að honum“ Samantha Davis er látin Höfundur Kaupalkabókanna með krabbamein í heila Eva Ruza og Gunna Dís inn fyrir Gísla og Felix Nýbökuðu hjónin kíktu í kaffi til Guðna Bergur og Inga Lóa selja eitt glæsilegasta hús Garðabæjar Sofia Vergara með fjallmyndarlegum lækni Gunna Dís kynnir Eurovision í stað Gísla Marteins Vítalía og Arnar Grant í kossaflensi Fengu sér miðnætursnarl í Skotlandi Ási selur íbúðina eftir sambandsslitin Laufey í Vogue ásamt Rihönnu Gengur hundrað kílómetra með hundrað kílóa sleða Bassi Maraj og Patrekur í svínslegu stuði Með milljónir fylgjenda og lætur drauminn rætast í London Missti allar tærnar þrjátíu árum eftir að konan skar undan honum „Ég fæ það of fljótt, hvað get ég gert?“ Eyfi flutti Nínu með Hinsegin kórnum Sjá meira
Kosturinn við sagnfræðina er að hún kemur stundum á óvart. Guðni Th. Jóhannesson varpar í riti sinu um svokallaða óvini ríkisins bombu inn í íslenska stjórnmálaumræðu. Þar rekur hann skilvíslega hvernig ríkisstarfsmenn fengu leyfi domar, möglunarlaust, til að hlera síma. Nú liggur hún ósprunginn í garði þjóðarinnar. Samt kannast furðu margir við að hér hafi um áratugi tíðkast símahleranir: málgögn, félagasamtök, einstaklingar í pólitísku vafstri, jafnvel þingmenn, forystumenn verkalýðshreyfingarinnar nutu þess álits hjá fáeinum einstaklingum í opinberri þjónustu að ástæða þótti til hlerana. Guðni dregur fram ótal dæmi frá upphafi þessa, fyrst á árunum þegar stéttaátök eru að magnast hér á landi í hvíta stríðinu og Gúttó-slagnum á þeim árum sem óttinn við kommúnismann var að leggjast á sál margra forystumanna borgaralegra afla. Síðan enn frekar þegar hér var talin ógn af mönnum sem voru hlynntir stórveldunum, þýska og rússneska. Hernámið færði þessa skyldu borgaralegra yfirvalda á herðar hernámsliðanna sem bæði tóku menn úr umferð og fluttu úr landi og heldu lista um óæskilega einstaklinga. Steininn tekur þó úr þegar kemur að óróa meðal borgara vegna stórra deilumála og sem tengjast utanríkispólitík, herstöðva- og hernaðarbandalagssamningum, verkföllum og landhelgismálum. Þá koma við sögu tilraunir sovétmanna til njósna hér og loks rekur Guðni þau tilvik þar sem fylgst var með róttækum hópum, herstöðvaandstæðingum og námsmannahreyfingum. Sögunni lýkur snemma á áttunda áratugnum og þó ekki: enn eru þessi deilumál til umræðu og hafa nú umhverfst í hluta af pólitískri deilu í aðdraganda kosninga í vor. Mönnun gengur satt að segja illa að komast að samkomulagi að allt skuli dregið í dagsljósið og er sú pólarisering heldur kátleg. Síðustu dægrin hafa komið fram heimildamenn sem segja í skjóli nafnleyndar að hleranir hafi tíðkast mun lengur en Guðni hefur gögn um, jafnvel símar lögreglumanna hafi verið hleraðir. Bók Guðna er stór að vöxtum, ríkulega myndskreytt, með heimilda- og tilvitnanaskrám og nafnaskrám: 411 síður. Verkið ber þess nokkur merki að hafa verið unnið í flýti, það er víða fljótaskrift á frásagnarhættinum, setningarvillur fáar en yfirprentað er í nafnaskrá (410) sem er til vitnis um hraða í vinnslu. Eintakið mitt var enn blautt í spjöldum og örk sem benti til hraðrar vinnslu en er að ná sér. Síðustu athugasemdir eru skráðar seint í haust. Átti Guðni að bíða? Atburðarás síðustu vikur sannar að útgáfutíminn var hárréttur, eftirmálin verða skrifuð í aðra miðla en bækur þessar vikur og fram á vor. Það er hárétt greining hjá sagnfræðingnum að rauði þráðurinn í verkinu er ótti: ástæður hans hafa bólgnað svo í vitum manna á öllum þessum tíma, einkum eftir stríðið, að þeir lögðust í eftirlit, brutu þinghelgi og flest borgaraleg réttindi, af litlu eða engu tilefni. Ástæður þeirra reynast nú í dómi sögunnar skoplegar. Sem betur fer voru afleiðingar gerða þeirra ekki alvarlegar eins og þær reyndust víðar um álfur þar sem eins var að staðið: Sovétríkjunum, Austur-Þýskalandi, fasistaríkjunum Spáni og Portúgal og víðar um heim þar sem hægri sinnuð borgaraleg öfl töldu nauðsynlegt að misbeita valdi kjörinna stjórnvalda og embættismanna með svipuðum hætti. Það er samhengi hlerana á Íslandi hvað sem menn gera nú til að slá úr. Guðni fer varlega í að túlka þau gögn sem hann rekur í skipulagðri tímaröð eftir þeim heimildum sem honum eru aðgengilegar. Upprifjun hans tekur oft á sig snið belgs og biðu, hann dvelur ekki í frásögninni, nýtir ekki tækifæri til bollalegginga en lætur gögnin tala. Stöku sinnum varar hann við túlkunum eða dregur þær fram í spurn. Allur er varinn góður: hér skortir á viðtöl við þá opinbera starfsmenn lögreglu og Pósts og síma sem stóðu í skítverkunum. þeir eru enda bundnir trúnaði sem ætti að leysa þá undan hið snararsta svo hreinsa megi út úr þessumfylgsnum. Um leið og Guðni bregður ljósi á skuggaheima borgaralegra stjórnmálamanna og embættismanna er síðari hluti verks hans kúnstug lýsing á Fylkingunni og þeim sem fóru fram í andstöðu gegn heimsvaldastefnunni eins og hún var kölluð. Sá þáttur er ekki síður merkilegur. Og bakvið allt gín við lesanda sú sára staðreynd hvað íslenskt stjórnmálalíf þessa tíma var frumstætt í mörgu. Og eftir vakir su spurning hvort það er þroskaðra nú í ljósi þessara tíðinda? Páll Baldvin Baldvinsson
Mest lesið Nígeríusvindlarinn reyndist vera bróðir hans Lífið Arkitekt dýrasta húss Íslandssögunnar selur í Fossvogi Lífið Cox segir Phoenix ömurlegan sem Napóleon Bíó og sjónvarp Talin ólíklegust til að komast áfram Lífið Féllust í faðma á tilfinningaríkri stundu Lífið „Það má segja að þetta sé í raun sorg og uppgjör“ Tónlist Á slóðum Arabíu Lárens með Anthony Hopkins Bíó og sjónvarp Kom öllum að óvörum með fleiri lögum í nótt Tónlist Mesta hættan í unglingaherberginu Lífið Valgerður selur íbúðina í Vesturbænum Lífið Fleiri fréttir Nígeríusvindlarinn reyndist vera bróðir hans Arkitekt dýrasta húss Íslandssögunnar selur í Fossvogi Féllust í faðma á tilfinningaríkri stundu Valgerður selur íbúðina í Vesturbænum Mesta hættan í unglingaherberginu Bauð öllum bæjarbúum í matarboð Talin ólíklegust til að komast áfram „Æskuheimilið hans er bara rústir“ Gult og glæsilegt einbýlishús Sölva til sölu „Ekki lengur þræll þess að finnast ég ekki nóg“ Magnea fór upp á fjall á tryllitæki Margrét Ýr og Reynir nýtt par „Vildi greinilega ekki að einhver úr fjölskyldunni kæmi að honum“ Samantha Davis er látin Höfundur Kaupalkabókanna með krabbamein í heila Eva Ruza og Gunna Dís inn fyrir Gísla og Felix Nýbökuðu hjónin kíktu í kaffi til Guðna Bergur og Inga Lóa selja eitt glæsilegasta hús Garðabæjar Sofia Vergara með fjallmyndarlegum lækni Gunna Dís kynnir Eurovision í stað Gísla Marteins Vítalía og Arnar Grant í kossaflensi Fengu sér miðnætursnarl í Skotlandi Ási selur íbúðina eftir sambandsslitin Laufey í Vogue ásamt Rihönnu Gengur hundrað kílómetra með hundrað kílóa sleða Bassi Maraj og Patrekur í svínslegu stuði Með milljónir fylgjenda og lætur drauminn rætast í London Missti allar tærnar þrjátíu árum eftir að konan skar undan honum „Ég fæ það of fljótt, hvað get ég gert?“ Eyfi flutti Nínu með Hinsegin kórnum Sjá meira