Var frjálshyggja fyrir hrun? Guðmundur Edgarsson skrifar 4. desember 2014 00:00 Þótt ýmislegt á Íslandi hafi borið keim af frjálshyggju á árunum fyrir hrun, t.d. lækkun skatta, einkavæðing ýmissa ríkisfyrirtækja og sjálfbær sjávarútvegur, er ljóst að sjónarmið félagshyggju urðu æ meira áberandi. Látum nægja hér að benda á nokkur dæmi því til staðfestingar.Ríkið þandist út Þótt skattar á einstaklinga og fyrirtæki hafi lækkað jafnt og þétt á árunum fyrir hrun, jukust skatttekjur hins opinbera um tæpan fimmtung á einungis tíu árum. Samhliða auknum skatttekjum jukust umsvif ríkis- og sveitarfélaga verulega. Þá jókst lagasetning um helming og eftirlitsstofnanir urðu dýrari, fjölmennari og umsvifameiri en nokkru sinni fyrr. Með öðrum orðum, báknið þandist út og frjálshyggjan lét í minni pokann fyrir víðtækri félagshyggju.Ríkisábyrgð á bönkum Hér á landi sem erlendis var til staðar bein eða óbein ríkisábyrgð á innistæðum. Af þessu tóku matsfyrirtækin mið og gáfu bönkunum hærri einkunn því tryggari sem ríkisábyrgðin var. Slík ríkisábyrgð eykur áhættuhegðun bankanna og stuðlar að lánsfjárbólu. Nákvæmlega þetta gerðist á Íslandi sem og um mestallan hinn vestræna heim. Þar sem ríkisábyrgð á einkafyrirtækjum gengur í berhögg við grundvallarhugmyndir frjálshyggju, gefur augaleið að ríkisábyrgð á bankainnistæðum eða bönkum yfirleitt er andstæð frjálshyggju af hvaða tagi sem er.Kárahnjúkavirkjun Margir telja að bygging Kárahnjúkavirkjunar hafi valdið því hagkerfið hafi ofhitnað. Þeir hinir sömu telja að við þessa framkvæmd hafi gífurlegt magn af erlendum gjaldeyri flætt inn í landið og þar með hafi möguleikar bankanna til enn frekari umsvifa í skjóli væntanlegrar ríkisábyrgðar aukist til muna. Hvað sem hæft er í því er það óhagganleg staðreynd að bygging Kárahnjúkavirkjunar var ríkisframkvæmd og sú stærsta sinnar tegundar í sögu landsins. Að bendla þessa risaframkvæmd ríkisins við frjálshyggju er því öfugmæli hvað sem mönnum kann að þykja um verkefnið að öðru leyti.Heimatilbúinn lóðaskortur Á skjön við markaðslögmál setti R-listinn lóðaframboð í Reykjavík í frost í heilan áratug. Þessi frysting leiddi til slíkrar umframspurnar eftir lóðum að húsnæðisverð á gjörvöllu höfuðborgarsvæðinu fór upp úr öllu valdi. Þótt nágrannasveitarfélögin hafi boðið út talsverðan fjölda af lóðum hafði það lítið að segja til mótvægis þar sem höfuðborgarsvæðið allt er eitt markaðssvæði og Reykjavík, sem langstærsta sveitarfélagið, allsráðandi hvað varðar verðmyndun á fasteignamarkaði. Í kjölfarið tók fólk á sig meiri húsnæðisskuldir sem gerði svo kreppuna öllu verri við að eiga en ella hefði verið.90% lánin Framsóknarflokkurinn á svo heiðurinn af þeirri misráðnu ákvörðun ríkisstjórnarinnar á sínum tíma að að heimila hinum ríkisrekna húsnæðisbanka, Íbúðalánasjóði, að veita 90% lán. Bankar á frjálsum markaði veittu einungis 65% lán en buðu upp á skammtímalán ef íbúðarkaupendur vantaði upp á útborgun. Með 90% lánunum var grundvellinum því kippt undan mikilvægri tekjulind banka á húsnæðislánamarkaði og þeir því knúnir til að fara í beina samkeppni við Íbúðalánasjóð. Í kjölfarið tók húsnæðisverð annan rækilegan kipp og skuldsetning heimilanna að sama skapi.Æ meiri félagshyggja Útþensla ríkisins, ríkisábyrgð á bankainnistæðum, stærsta ríkisframkvæmd í Íslandssögunni og veruleg afskipti stjórnmálamanna af húsnæðismarkaðnum eru allt dæmi um aðgerðir sem einkennast af víðtækum ríkisumsvifum og áætlunarbúskap. Og þótt ýmislegt hafi færst í frjálsræðisátt á þessum árum, þá varð félagshyggjan æ fyrirferðarmeiri eftir því sem á leið. Að rekja orsakir hrunsins til frjálshyggju verður því að teljast stórfurðulegur málflutningur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir Skoðun Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson Skoðun Góð manneskja í djobbið Halldór Guðmundsson Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon Skoðun Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir Skoðun Hvað er ofurhagnaður? Gústaf Steingrímsson Skoðun Afkomuviðvörun Jón Ingi Hákonarson Skoðun Hver er þinn innri áttaviti? Signý Gyða Pétursdóttir Skoðun Eins og sandur úr greip Jón Steindór Valdimarsson Skoðun Þessu skal troðið ofan í kokið á okkur sama hvað Guðrún Sigurjónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Afmennska að bjarga ekki dýrum í neyð! Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Þessu skal troðið ofan í kokið á okkur sama hvað Guðrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er ofurhagnaður? Gústaf Steingrímsson skrifar Skoðun Góð manneskja í djobbið Halldór Guðmundsson skrifar Skoðun Afkomuviðvörun Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hver er þinn innri áttaviti? Signý Gyða Pétursdóttir skrifar Skoðun Eins og sandur úr greip Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson skrifar Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir skrifar Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Vopn, sprengjur og annað eins Árný Björg Blandon skrifar Skoðun Hvar er eldhúsglugginn? Elsa Ævarsdóttir skrifar Skoðun Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir skrifar Skoðun Tímaskekkja á 21. öldinni Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Hver er pælingin? Ásgeir Brynjar Torfason skrifar Skoðun Í átt að velsæld á nokkrum mínútum Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Er fyrirmyndarríkið Ísland í ruslflokki í sorpmálum? Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Takk fyrir vettlingana! Hópur foreldra leikskólabarna í Reykjavík skrifar Skoðun Hvað varð um samveruna? Hildur Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Listir og velferð Kristín Valsdóttir skrifar Skoðun Er forsetaframbjóðendum umhugað um dýravernd? Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Þegar þú vilt miklu meira bákn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Að hafa áhrif á nærumhverfi sitt Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Framtíð innri markaðarins Gunnar Bragi Sveinsson skrifar Skoðun Satt og logið Bryndís Schram skrifar Skoðun Alþjóðlegi leiðsöguhundadagurinn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Framsókn leggst ekki í duftið Guðmundur Birkir Þorkelsson skrifar Skoðun Að dreyma um alheim góðvildar Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Að bjarga sex lífum á mínútu í hálfa öld Birna Þórarinsdóttir skrifar Sjá meira
Þótt ýmislegt á Íslandi hafi borið keim af frjálshyggju á árunum fyrir hrun, t.d. lækkun skatta, einkavæðing ýmissa ríkisfyrirtækja og sjálfbær sjávarútvegur, er ljóst að sjónarmið félagshyggju urðu æ meira áberandi. Látum nægja hér að benda á nokkur dæmi því til staðfestingar.Ríkið þandist út Þótt skattar á einstaklinga og fyrirtæki hafi lækkað jafnt og þétt á árunum fyrir hrun, jukust skatttekjur hins opinbera um tæpan fimmtung á einungis tíu árum. Samhliða auknum skatttekjum jukust umsvif ríkis- og sveitarfélaga verulega. Þá jókst lagasetning um helming og eftirlitsstofnanir urðu dýrari, fjölmennari og umsvifameiri en nokkru sinni fyrr. Með öðrum orðum, báknið þandist út og frjálshyggjan lét í minni pokann fyrir víðtækri félagshyggju.Ríkisábyrgð á bönkum Hér á landi sem erlendis var til staðar bein eða óbein ríkisábyrgð á innistæðum. Af þessu tóku matsfyrirtækin mið og gáfu bönkunum hærri einkunn því tryggari sem ríkisábyrgðin var. Slík ríkisábyrgð eykur áhættuhegðun bankanna og stuðlar að lánsfjárbólu. Nákvæmlega þetta gerðist á Íslandi sem og um mestallan hinn vestræna heim. Þar sem ríkisábyrgð á einkafyrirtækjum gengur í berhögg við grundvallarhugmyndir frjálshyggju, gefur augaleið að ríkisábyrgð á bankainnistæðum eða bönkum yfirleitt er andstæð frjálshyggju af hvaða tagi sem er.Kárahnjúkavirkjun Margir telja að bygging Kárahnjúkavirkjunar hafi valdið því hagkerfið hafi ofhitnað. Þeir hinir sömu telja að við þessa framkvæmd hafi gífurlegt magn af erlendum gjaldeyri flætt inn í landið og þar með hafi möguleikar bankanna til enn frekari umsvifa í skjóli væntanlegrar ríkisábyrgðar aukist til muna. Hvað sem hæft er í því er það óhagganleg staðreynd að bygging Kárahnjúkavirkjunar var ríkisframkvæmd og sú stærsta sinnar tegundar í sögu landsins. Að bendla þessa risaframkvæmd ríkisins við frjálshyggju er því öfugmæli hvað sem mönnum kann að þykja um verkefnið að öðru leyti.Heimatilbúinn lóðaskortur Á skjön við markaðslögmál setti R-listinn lóðaframboð í Reykjavík í frost í heilan áratug. Þessi frysting leiddi til slíkrar umframspurnar eftir lóðum að húsnæðisverð á gjörvöllu höfuðborgarsvæðinu fór upp úr öllu valdi. Þótt nágrannasveitarfélögin hafi boðið út talsverðan fjölda af lóðum hafði það lítið að segja til mótvægis þar sem höfuðborgarsvæðið allt er eitt markaðssvæði og Reykjavík, sem langstærsta sveitarfélagið, allsráðandi hvað varðar verðmyndun á fasteignamarkaði. Í kjölfarið tók fólk á sig meiri húsnæðisskuldir sem gerði svo kreppuna öllu verri við að eiga en ella hefði verið.90% lánin Framsóknarflokkurinn á svo heiðurinn af þeirri misráðnu ákvörðun ríkisstjórnarinnar á sínum tíma að að heimila hinum ríkisrekna húsnæðisbanka, Íbúðalánasjóði, að veita 90% lán. Bankar á frjálsum markaði veittu einungis 65% lán en buðu upp á skammtímalán ef íbúðarkaupendur vantaði upp á útborgun. Með 90% lánunum var grundvellinum því kippt undan mikilvægri tekjulind banka á húsnæðislánamarkaði og þeir því knúnir til að fara í beina samkeppni við Íbúðalánasjóð. Í kjölfarið tók húsnæðisverð annan rækilegan kipp og skuldsetning heimilanna að sama skapi.Æ meiri félagshyggja Útþensla ríkisins, ríkisábyrgð á bankainnistæðum, stærsta ríkisframkvæmd í Íslandssögunni og veruleg afskipti stjórnmálamanna af húsnæðismarkaðnum eru allt dæmi um aðgerðir sem einkennast af víðtækum ríkisumsvifum og áætlunarbúskap. Og þótt ýmislegt hafi færst í frjálsræðisátt á þessum árum, þá varð félagshyggjan æ fyrirferðarmeiri eftir því sem á leið. Að rekja orsakir hrunsins til frjálshyggju verður því að teljast stórfurðulegur málflutningur.