Í upphafi skyldi ð-ið skoða

Þótt flestar bækur séu fullar af bókstöfum fá fæstir bókstafir skrifaða um sig heila bók. Í ð-ástarsaga, sem kemur út á vegum Crymogeu í haust, er saga samnefnds bókstafs rakin í máli og myndum.

„Þetta var dauðafæri. Þegar maður skrifar bók um bókstafinn ð er ekki annað hægt en að setja hann í titilinn og valda uppnámi meðal bókasafnsfræðinga," segir Stefán Pálsson sagnfræðingur um væntanlega bók, ð-ástarsaga, þar sem saga þessa óvenjulega bókstafs er rakin.

Stefán skrifaði bókina að undirlagi Kristjáns B. Jónassonar, útgefanda hjá Crymogeu.

„Kristján hafði komist í kynni við þrjá leturhönnuði, Gunnar Vilhjálmsson, Steinar Farestveit og Anton Kaldal, sem höfðu stúderað stafinn ð út frá leturhönnun, en meðal leturhönnuða er þetta frægur gallagripur. Ástæðan fyrir því að margir leturhönnuðir hafa horn í síðu bókstafsins ð er sú að upphaflega er þetta handskrifaður stafur sem var síðar troðið inn í stafakerfi nútímalatínu og fellur þess vegna ekki inn í kerfið með góðu móti."

Hugmyndin var sú að gera bækling fyrir erlenda hönnuði en síðan kveiktu menn á að þetta væri efni í alþýðlegra sagnfræðirit og þá var Stefán kallaður til. Hann játar að sér hafi ekki litist á blikuna þegar Kristján kynnti efnið fyrir honum.

„En þetta var svo skrítið að það var ekki hægt að slá þetta út af borðinu."

Runa af pólitískum tilviljum

Stefán hafði ekki kynnt sér málsögu sérstaklega þegar hann hófst handa og hélt, eins og margir, að uppbygging stafrófa og ritmála lyti fyrst og fremst málfræðilegum lögmálum.

„Fljótlega áttar maður sig hins vegar á að það er heilmikil pólitík í þessu. Í rauninni byggist þessi saga, að Íslendingar taki upp þennan sérstaka staf, á runu pólitískra tilviljana. Þrír einstaklingar bera öðrum fremur ábyrgð á því, allir úr ólíkum áttum og enginn þeirra Íslendingur."

Sá fyrsti var Alfreð mikli, sem sameinaði Engilsaxa á 9. öld.

„Á miðöldum voru þjóðir Evrópu með eigið talmál út um allar trissur en ritmál var fágætt. Menntaðir menn skrifuðu á latínu. Þegar Alfreð var að burðast við að sameina Engilsaxa gerði hann það með tungumálinu og lét búa til engilsaxneskt ritmál. Þar verða til nokkrir sér-engilsaxneskir stafir, til dæmis þ og ð."

Í upphafi ritaldar á Íslandi á 12. öld var ekki notast við þ og ð en þeirra fer að verða vart á 13. öld, að enskri og norskri fyrirmynd að því er Stefán telur, og er notað jöfnum höndum næstu tvö hundruð árin.

Eftir að Normannar taka völdin í Bretlandi verða breytingar á ritmálinu þar í landi vegna franskra áhrifa, þ og ð er skipt út fyrir th. Í Noregi verður hljóðkerfisbreyting sem veldur því að ð dettur líka út þar.

„Íslendingar virðast lepja þessar breytingar upp og hætta að skrifa ð eftir um 200 ár, án þess að það hafi orðið nein hljóðkerfisbreyting."

Inn í prentöldina

Þetta hefði vel getað orðið endapunktur bókstafsins ð væri það ekki fyrir væringar milli kaþólsku kirkjunnar og mótmælenda á Englandi á 16. öld.

„Áhrifavaldur númer tvö," segir Stefán, "er maður að nafni Matthew Parker, biskup í Kantaraborg, sem Elísabet Englandsdrottning skipaði. Hann tekur við veigamesta embætti þegar mótmælendur eru að festa sig í sessi og hrinda kaþólskunni endanlega úr landi."

Í þeirri viðleitni að búa til nýja sjálfsmynd sem væri laus undan áhrifum páfagarðsins í Róm fóru Englendingar að endurskrifa söguna og lögðu ríka áherslu á staðbundin ensk áhrif.

„Þá fer mönnum eins og Parker að finnast ofboðslega mikilvægt að endurprenta gömlu engilsaxnesku handritin með upphaflegu stöfunum. Parker lagði mikinn kostnað í það að láta búa til sérstök prentmót fyrir þessa stafi og þar með komast þessir stafir inn í prentöld."

Áhrif Rasks

Aðgerðir Parkers og ensku kirkjunnar höfðu óvænt áhrif á Íslandi tveimur öldum síðar.

„Fyrir vikið gerist það, að þegar danskur maður með Íslandsdellu fær þá hugmynd að það sé mjög mikilvægt að taka ð upp að nýju í íslensku ritmáli, er það fræðilegur möguleiki. Ef það hefði líka verið spurning um að búa til táknin er líklegt að það hefði orðið of stór biti."

Daninn var vitaskuld Rasmus Rask, sem er í veigamiklu hlutverki í bók Stefáns.

„Rask er heillandi persóna í Íslandssögunni; undrabarn sem lærir íslensku á táningsaldri og skrifar fyrstu vísindalegu, málfræðilegu lýsinguna á íslensku rúmlega tvítugur. Í kjölfarið heimsækir hann Ísland, hefur frumkvæði að því að stofna Hið íslenska bókmenntafélag og verður mjög mikið „átorítet" í íslensku menningarlífi; skrifar kennslubækur og stafsetningarorðabækur og verður mjög mótandi fyrir það hvernig tungumálið er fastsett. Það sem skiptir enn meira máli er að hann er potturinn og pannan í Bókmenntafélaginu í Danmörku og sú stafsetning sem félagið notar í útgáfu sinni verður öðrum fyrirmynd á Íslandi."

Efasemdir um ð

Stefán segir merkilegt að bera saman minninguna um Rask á Íslandi og í Danmörku.

„Á Íslandi var hann lengi vel sveipaður hetjuljóma sem maðurinn sem bjargaði tungumálinu frá glötun. Í Danmörku er hann talsvert minna þekktur en vinir hans þar í landi líta á ævi hans fyrst og fremst sem sögu glataðra tækifæra."

Rask hafi verið svo mikils metinn á Íslandi að menn hafi horft fram hjá því að undir lok ævi sinnar hafi hann glímt við talsverða andlega erfiðleika. Það hafi til dæmis ekki verið einboðið að fallast á hugmynd hans um endurupptöku ð-sins.

„Þegar hann fær dellu fyrir því að koma þessum staf fyrir aftur er greinilegt að íslenskum félögum hans finnst það ekki sérlega skynsamleg hugmynd. Sennilega var meirihluti félagsmanna á því að hafa ð-ið í fornritunum en nota það ekki í nútímamáli. Rask sótti þetta hins vegar mjög stíft og maður fær það á tilfinninguna að menn hafi ákveðið að láta þetta eftir karlinum í ljósi fyrri starfa fyrir landið."

Hluti af sjálfsmynd

„Mjög fljótlega eftir að fyrstu Vestur-Íslendingarnir fluttu til Kanada, ákváðu þeir að kaupa prentsmiðju og gefa út blað. Þá þurfti að snúa öllu við því það fundust ekki prentmót fyrir þ og ð í Vesturheimi, sem var ómögulegt í hugum Íslendinganna."

Stefán nefnir að hefði notkun ð-sins aldrei lagst af hér á landi liti það líklega öðruvísi út en við eigum að venjast.

„ð-ið er svona furðulegt í laginu af því að það er uppvakningur. Hefði notkun þess aldrei lagst af má reikna með að það hefði rést úr boganum og það liti bara út eins og d með striki. Rétttrúnaðarmönnum í leturgerð þætti það strax skárri tilhugsun. Svo eru hinir sem segja að þetta sé einmitt hluti af fegurðinni, til dæmis í handskrift. Við höfum ekki lagst í miklar rannsóknir á handskrift en það er ýmislegt sem bendir til að Íslendingar noti ð-ið öðrum bókstöfum fremur til að bregða á leik."