Hús íslenskunnar er ónefni íslenskunnar Hallgrímur J. Ámundason skrifar 23. maí 2019 07:00 Verðandi hús á Melunum vestur í bæ sem hýsa á Árnastofnun og íslenskudeild Háskóla Íslands, þar sem handritin skulu geymd í skjóli fyrir flugvélum og skinnblaðamaurum, ásamt ýmsum öðrum heimildum og gagnasöfnum um íslenskt mál og menningu, er í umræðum iðulega kallað Hús íslenskunnar. Byggingu hússins ber sannarlega að fagna enda hafa framkvæmdir dregist úr hömlu. Gapandi grunnurinn hefur hlegið að vinum íslenskrar tungu og menningar allt of lengi. Um nafnið á húsinu hef ég hins vegar nokkrar efasemdir og þykir það raunar ekki sæma starfseminni sem þar á að fara fram og dýrgripunum sem þar verða varðveittir. Um húsanöfn á Íslandi er það að segja að þau hafa löngum bara heitið sömu nöfnum og jarðirnar sem þær stóðu á, hvort sem um er að ræða Böggvisstaði nyrðra eða Seljaland fyrir sunnan. Í þéttbýli Íslands fengu seinna meir mörg hús annars konar nöfn. Oftast voru þau kennd við eigendur sína eða fólkið sem reisti þau. Stundum var það nafn viðkomandi en stundum atvinnugrein. Þannig voru í Reykjavík til hús með nöfnum eins og Eirnýjarbær eða Sívertsenshús og Læknishús og Vaktarabær. Dæmin eru óteljandi. Í einstaka tilfellum reyndu menn að vera formlegir og kölluðu hús sín nöfnum eins og Hús Bernhöfts bakara eða Hús Guðnýjar Möllers en þau urðu aldrei kölluð annað en Bernhöftshús eða Guðnýjar Möllers-hús. Sama með Hús Eimskipafélagsins eða Hús Mjólkurfélags Reykjavíkur. Auðvitað voru þau bara kölluð Eimskipafélagshúsið eða Mjólkurfélagshúsið. Það er nefnilega fullkomlega augljós og eðlileg hefð um það í íslensku máli hvernig samsett orð eru mynduð, hvort sem þau eru samnöfn eða sérnöfn. Þannig er orðið húsbíll myndað úr orðunum hús og bíll. Húsbíll er bíll sem er líka hús. Aftari eða aftasti liður samsetningarinnar segir mest til um hvernig fyrirbæri er um að ræða. Þarna er um bíl að ræða en ekki bara hvernig bíl sem er heldur sérstakan bíl sem er næstum því eins og hús. Húsbíll. Ekki hvarflar að nokkrum manni með sæmilega máltilfinningu að kalla þetta fyrirbæri bíl hússins eða hús bílsins. Það er spurning hvort það mundi yfirleitt skiljast. Óþarfi er það að minnsta kosti enda höfum við tiltæka miklu eðlilegri og nærtækari aðferð. Húsbíll. Á Háskólasvæðinu hefur lengi verið til siðs að nefna hús eftir lærdómssetrum víða um land eða öðrum örnefnum sem tengjast starfseminni. Dæmi um þetta eru Lögberg, Oddi og Askja. Gamli- og Nýi-Garður eru kenndir við samskonar hús í Kaupmannahöfn, Árnagarður við Árna Magnússon, Íþróttahúsið við íþróttir. Aðalbygging Háskóla Íslands heitir svo, ja hvað heitir hún eiginlega? Hún er að minnsta kosti ávallt kölluð bara Aðalbyggingin. Nýrri nöfn á svæðinu eru Gimli og Háskólatorg. Takið eftir að það síðarnefnda heitir Háskólatorg en ekki Torg háskólans. Hlaða bókarinnar er svo á næsta leiti, nei djók. Bókhlaðan. Nema hvað! Í íslenskum samsetningum er það síðasti liðurinn sem segir um hvers konar fyrirbæri er að ræða. Í nafninu Austurbær er um bæ að ræða, í Austurkot er átt við kot, í Barónsfjósi fjós, í Hólavallaskóla skóla, í Íslandsbanka banka, í Landakotskirkju kirkju, í Ráðherrabústaðnum bústað og svo mætti lengi telja. Kot austursins eða Banki Íslands eða Bústaður ráðherrans hljómar ekki rétt, ekki er alveg laust við að nokkurrar tilgerðar og upphafningar gæti í slíkum samsetningum, enda hafa þær lítt verið brúkaðar í íslensku. Skemmst er að minnast Húss verslunarinnar. Nafnið virðist sett saman að erlendri fyrirmynd: House of Commerce, House of Fraser, House of the Rising Sun. Í Húsi verslunarinnar er þó afar lítið um verslanir. Það er óskandi að það verði ekki að áhrínisorðum fyrir Hús íslenskunnar, að þar verði hlutur tungu og menningar fyrir borð borinn! Nei, hér þarf sannarlega að gera betur og vanda sig meira áður en skringilyrði festist á húsinu. Ef til vill er ástæða til að efna til nafnasamkeppni, kannski skipa nefnd. Að minnsta kosti verður að gera betur hér, heiður Árnastofnunar og íslenskudeildar er í húfi. Sá siður á háskólasvæðinu og raunar miklu víðar, að leita fanga í íslenskum örnefnum, er gæðasiður. Heitin á Odda, Öskju og Lögbergi eru framúrskarandi. Þau vísa til Odda á Rangárvöllum þar sem Sæmundur fróði bjó í fyrndinni og Snorri Sturluson litlu síðar, Öskju sem hýsir jarðvísindi og náttúrufræði – nafnið er í senn örnefni og heiti á sérstöku fyrirbæri í jarðmyndunum – og Lögbergs sem er sögufrægur staður á Þingvöllum og vísar með beinum hætti til fræðanna sem þar eru stunduð. Nú vill svo til að á sama stað og reisa skal hús utan um og yfir íslensk fræði, á Skildinganesmelunum fornu, sjálfum Melunum, þar sem Melavöllurinn stóð forðum daga og Bókhlaðan rís eins og virki upp úr síkinu – þar er þegar til staðar örnefni sem á heimtingu á að vera haldið meir á loft. Því hvað er íslenskara en melurinn? Grýttur jarðvegur með stakri lágplöntu sem ýkir mikilvægi sitt á berangrinum. Þannig er líka íslensk tunga á alheimsmelnum, smátunga fámennrar þjóðar en með víða skírskotun í bókmenntum, sögu og máli. Melarnir eru fornt heiti á svæðinu sem lýsir því hvernig það leit út lengst af. Nú er að vísu búið að græða það upp að mestu. Heitið hefur líka víðari skírskotun því vítt og breitt um landið hafa staðið bæir með þessu nafni, Melur eða Melar. Melar í Melasveit heitir gamalt höfuðból í Borgarfirði sem hefur ýmsar tengingar við íslensk fræði. Til dæmis er Melabók Landnámu kennd við staðinn. Melur í Miðfirði, sem seinna var farið að kalla Melstað, er ekki síður tengdur lærdómi. Þar sat Arngrímur lærði á síðari hluta 16. aldar og fyrri hluta þeirrar 17. Viðurnefni sitt hlaut Arngrímur ekki út í bláinn, hann var einn lærðasti maður síns tíma, koma að söfnun handrita, rétt eins og Árni Magnússon, og skrifaður fyrstur manna samfellda sögu Íslands (Crymogæa), var rektor í Hólaskóla, þýðandi, kennari og skáld. Svo skemmtilega vill til að húsið sem reisa á yfir íslensk fræði stendur við götu sem kenna á við þennan mann. Þessi heita lumma selur sig því alveg sjálf. Hús íslenskra fræða stendur við Arngrímsgötu og skal heita Melur. Auk þess legg ég til að kaffistofa hússins verði nefnd Meldögg.Höfundur er íslenskufræðingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Handritasafn Árna Magnússonar Íslenska á tækniöld Skipulag Mest lesið Fylgishrun Höllu Hrundar staðfest Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Sósíalismi sem trúarbrögð Finnur Thorlacius Eiríksson Skoðun Þú getur leyft þér það Rannveig Borg Skoðun Hún Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun „Hlutdrægni” Ríkisútvarpsins og „hnignun” íslenskunnar Magnús Lyngdal Magnússon Skoðun Ástþór Magnússon í spádómum? Gunnar Karl Halldórsson Skoðun Heillandi Halla Hrund Stefán Hilmarsson Skoðun Stórhættulegir ágallar á örorkufrumvarpi ríkisstjórnarinnar Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Á Bessastöðum? Ingunn Ásdísardóttir Skoðun Eru fjölmiðlar vísvitandi að reyna að hafa áhrif á forsetakosningarnar? Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Skoðun Skoðun „Hlutdrægni” Ríkisútvarpsins og „hnignun” íslenskunnar Magnús Lyngdal Magnússon skrifar Skoðun Fylgishrun Höllu Hrundar staðfest Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hún Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sósíalismi sem trúarbrögð Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Á Bessastöðum? Ingunn Ásdísardóttir skrifar Skoðun Til hamingju, Kópavogur! Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Búum til börn Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Ákall um aðgerðir í mansalsmálum Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Holan í kerfinu Jóhann Friðrik Friðriksson skrifar Skoðun Í dag er alþjóðlegi Lupusdagurinn Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Skálkaskjól Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Fimm ástæður fyrir því að Ísland á að taka á móti fólki á flótta Þórhallur Guðmundsson skrifar Skoðun Fá allir sama orlof? Sigríður Auðunsdóttir skrifar Skoðun Flokkur fólksins mun ekki samþykkja að hækka leigu hjá Félagsbústöðum Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Almenningur á betra skilið en kastljós án upplýsingar Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Kosningar og kíghósti Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Eru fjölmiðlar vísvitandi að reyna að hafa áhrif á forsetakosningarnar? Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Grafa skoðanakannanir undan lýðræðinu? Guðlaugur Bragason skrifar Skoðun Hugmyndin sú sama í grunninn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Stutt við barnafjölskyldur Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Er maðurinn í útrýmingarhættu? Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Baldur fýkur ekki eftir vindi Hjördís Rut Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Í tilefni af Alþjóðlega safnadeginum Dagrún Ósk Jónsdóttir skrifar Skoðun Ástþór Magnússon í spádómum? Gunnar Karl Halldórsson skrifar Skoðun Athugasemdir við grein um samgöngumál Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Riðulaust Ísland! Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun „Fyrstur kemur fyrstur fær“: Börnum mismunað í aðgengi að sumarnámskeiðum á vegum Reykjavíkurborgar Foreldrar barna á starfsstöð í Vesturbæ Reykjavíkur skrifar Skoðun Siðferðileg heilindi Háskóla Íslands á tímum þjóðarmorðs Háskólafólk fyrir Palestínu skrifar Skoðun Stórhættulegir ágallar á örorkufrumvarpi ríkisstjórnarinnar Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þrír dæmigerðir dagar skemmtiferðaskipafarþega í júlí Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Sjá meira
Verðandi hús á Melunum vestur í bæ sem hýsa á Árnastofnun og íslenskudeild Háskóla Íslands, þar sem handritin skulu geymd í skjóli fyrir flugvélum og skinnblaðamaurum, ásamt ýmsum öðrum heimildum og gagnasöfnum um íslenskt mál og menningu, er í umræðum iðulega kallað Hús íslenskunnar. Byggingu hússins ber sannarlega að fagna enda hafa framkvæmdir dregist úr hömlu. Gapandi grunnurinn hefur hlegið að vinum íslenskrar tungu og menningar allt of lengi. Um nafnið á húsinu hef ég hins vegar nokkrar efasemdir og þykir það raunar ekki sæma starfseminni sem þar á að fara fram og dýrgripunum sem þar verða varðveittir. Um húsanöfn á Íslandi er það að segja að þau hafa löngum bara heitið sömu nöfnum og jarðirnar sem þær stóðu á, hvort sem um er að ræða Böggvisstaði nyrðra eða Seljaland fyrir sunnan. Í þéttbýli Íslands fengu seinna meir mörg hús annars konar nöfn. Oftast voru þau kennd við eigendur sína eða fólkið sem reisti þau. Stundum var það nafn viðkomandi en stundum atvinnugrein. Þannig voru í Reykjavík til hús með nöfnum eins og Eirnýjarbær eða Sívertsenshús og Læknishús og Vaktarabær. Dæmin eru óteljandi. Í einstaka tilfellum reyndu menn að vera formlegir og kölluðu hús sín nöfnum eins og Hús Bernhöfts bakara eða Hús Guðnýjar Möllers en þau urðu aldrei kölluð annað en Bernhöftshús eða Guðnýjar Möllers-hús. Sama með Hús Eimskipafélagsins eða Hús Mjólkurfélags Reykjavíkur. Auðvitað voru þau bara kölluð Eimskipafélagshúsið eða Mjólkurfélagshúsið. Það er nefnilega fullkomlega augljós og eðlileg hefð um það í íslensku máli hvernig samsett orð eru mynduð, hvort sem þau eru samnöfn eða sérnöfn. Þannig er orðið húsbíll myndað úr orðunum hús og bíll. Húsbíll er bíll sem er líka hús. Aftari eða aftasti liður samsetningarinnar segir mest til um hvernig fyrirbæri er um að ræða. Þarna er um bíl að ræða en ekki bara hvernig bíl sem er heldur sérstakan bíl sem er næstum því eins og hús. Húsbíll. Ekki hvarflar að nokkrum manni með sæmilega máltilfinningu að kalla þetta fyrirbæri bíl hússins eða hús bílsins. Það er spurning hvort það mundi yfirleitt skiljast. Óþarfi er það að minnsta kosti enda höfum við tiltæka miklu eðlilegri og nærtækari aðferð. Húsbíll. Á Háskólasvæðinu hefur lengi verið til siðs að nefna hús eftir lærdómssetrum víða um land eða öðrum örnefnum sem tengjast starfseminni. Dæmi um þetta eru Lögberg, Oddi og Askja. Gamli- og Nýi-Garður eru kenndir við samskonar hús í Kaupmannahöfn, Árnagarður við Árna Magnússon, Íþróttahúsið við íþróttir. Aðalbygging Háskóla Íslands heitir svo, ja hvað heitir hún eiginlega? Hún er að minnsta kosti ávallt kölluð bara Aðalbyggingin. Nýrri nöfn á svæðinu eru Gimli og Háskólatorg. Takið eftir að það síðarnefnda heitir Háskólatorg en ekki Torg háskólans. Hlaða bókarinnar er svo á næsta leiti, nei djók. Bókhlaðan. Nema hvað! Í íslenskum samsetningum er það síðasti liðurinn sem segir um hvers konar fyrirbæri er að ræða. Í nafninu Austurbær er um bæ að ræða, í Austurkot er átt við kot, í Barónsfjósi fjós, í Hólavallaskóla skóla, í Íslandsbanka banka, í Landakotskirkju kirkju, í Ráðherrabústaðnum bústað og svo mætti lengi telja. Kot austursins eða Banki Íslands eða Bústaður ráðherrans hljómar ekki rétt, ekki er alveg laust við að nokkurrar tilgerðar og upphafningar gæti í slíkum samsetningum, enda hafa þær lítt verið brúkaðar í íslensku. Skemmst er að minnast Húss verslunarinnar. Nafnið virðist sett saman að erlendri fyrirmynd: House of Commerce, House of Fraser, House of the Rising Sun. Í Húsi verslunarinnar er þó afar lítið um verslanir. Það er óskandi að það verði ekki að áhrínisorðum fyrir Hús íslenskunnar, að þar verði hlutur tungu og menningar fyrir borð borinn! Nei, hér þarf sannarlega að gera betur og vanda sig meira áður en skringilyrði festist á húsinu. Ef til vill er ástæða til að efna til nafnasamkeppni, kannski skipa nefnd. Að minnsta kosti verður að gera betur hér, heiður Árnastofnunar og íslenskudeildar er í húfi. Sá siður á háskólasvæðinu og raunar miklu víðar, að leita fanga í íslenskum örnefnum, er gæðasiður. Heitin á Odda, Öskju og Lögbergi eru framúrskarandi. Þau vísa til Odda á Rangárvöllum þar sem Sæmundur fróði bjó í fyrndinni og Snorri Sturluson litlu síðar, Öskju sem hýsir jarðvísindi og náttúrufræði – nafnið er í senn örnefni og heiti á sérstöku fyrirbæri í jarðmyndunum – og Lögbergs sem er sögufrægur staður á Þingvöllum og vísar með beinum hætti til fræðanna sem þar eru stunduð. Nú vill svo til að á sama stað og reisa skal hús utan um og yfir íslensk fræði, á Skildinganesmelunum fornu, sjálfum Melunum, þar sem Melavöllurinn stóð forðum daga og Bókhlaðan rís eins og virki upp úr síkinu – þar er þegar til staðar örnefni sem á heimtingu á að vera haldið meir á loft. Því hvað er íslenskara en melurinn? Grýttur jarðvegur með stakri lágplöntu sem ýkir mikilvægi sitt á berangrinum. Þannig er líka íslensk tunga á alheimsmelnum, smátunga fámennrar þjóðar en með víða skírskotun í bókmenntum, sögu og máli. Melarnir eru fornt heiti á svæðinu sem lýsir því hvernig það leit út lengst af. Nú er að vísu búið að græða það upp að mestu. Heitið hefur líka víðari skírskotun því vítt og breitt um landið hafa staðið bæir með þessu nafni, Melur eða Melar. Melar í Melasveit heitir gamalt höfuðból í Borgarfirði sem hefur ýmsar tengingar við íslensk fræði. Til dæmis er Melabók Landnámu kennd við staðinn. Melur í Miðfirði, sem seinna var farið að kalla Melstað, er ekki síður tengdur lærdómi. Þar sat Arngrímur lærði á síðari hluta 16. aldar og fyrri hluta þeirrar 17. Viðurnefni sitt hlaut Arngrímur ekki út í bláinn, hann var einn lærðasti maður síns tíma, koma að söfnun handrita, rétt eins og Árni Magnússon, og skrifaður fyrstur manna samfellda sögu Íslands (Crymogæa), var rektor í Hólaskóla, þýðandi, kennari og skáld. Svo skemmtilega vill til að húsið sem reisa á yfir íslensk fræði stendur við götu sem kenna á við þennan mann. Þessi heita lumma selur sig því alveg sjálf. Hús íslenskra fræða stendur við Arngrímsgötu og skal heita Melur. Auk þess legg ég til að kaffistofa hússins verði nefnd Meldögg.Höfundur er íslenskufræðingur
Eru fjölmiðlar vísvitandi að reyna að hafa áhrif á forsetakosningarnar? Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Skoðun Fimm ástæður fyrir því að Ísland á að taka á móti fólki á flótta Þórhallur Guðmundsson skrifar
Skoðun Flokkur fólksins mun ekki samþykkja að hækka leigu hjá Félagsbústöðum Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar
Skoðun Eru fjölmiðlar vísvitandi að reyna að hafa áhrif á forsetakosningarnar? Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar
Skoðun „Fyrstur kemur fyrstur fær“: Börnum mismunað í aðgengi að sumarnámskeiðum á vegum Reykjavíkurborgar Foreldrar barna á starfsstöð í Vesturbæ Reykjavíkur skrifar
Skoðun Siðferðileg heilindi Háskóla Íslands á tímum þjóðarmorðs Háskólafólk fyrir Palestínu skrifar
Skoðun Stórhættulegir ágallar á örorkufrumvarpi ríkisstjórnarinnar Jóhann Páll Jóhannsson skrifar
Eru fjölmiðlar vísvitandi að reyna að hafa áhrif á forsetakosningarnar? Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun