Má Seðlabankinn semja sínar reglur? Guðbjörn Jónsson skrifar 8. desember 2023 11:00 Ég skrifaði fyrir nokkru grein þar sem bent var á að stýrivextir seðlabanka ættu ekki að hafa áhrif á útlánavexti lánastofnana. Til að leggja áherslu á slíkt, hefur alltaf verið grein í lögum um Seðlabanka, þar sem Seðlabanka var veitt heimild til að ákveða sjálfur þá vexti sem settir voru á þau afmörkuðu lán sem honum væri heimilt að veita lánastofnunum. Í næstu mgr. sömu lagagreinar komu svo útlistun á sérstakri heimild Seðlabanka til að aðstoða lánastofnun í lausafjárvanda, með því að kaupa af þeim verðbréf á sérstökum vaxtakjörum, sem nú virðast ganga undir nafninu stýrivextir. Á þeim tíma sem ég var í banka gengu þessi lán Seðlabanka undir nafninu „Neyðarlán“ og vextir af slíkum lánum voru þá nefndir „refsi-vextir“. Voru þeir lagðir á þau neyðarlán sem Seðlabankinn lánaði banka til að leiðrétta lausafjárstöðu sína um hver mánaðarmót. T. d. ef afborganir mánaðarins af útlánum bankans fóru í vanskil og greiddust ekki inn í mánuði gjalddagans. Þegar fólk fór að benda mér á að Seðlabankinn væri með aðra skýringu en ég hefi sett fram, fór ég að leita að hugsanlegri breytingu á þessum reglum. Í þeirri leit las ég einnig yfir lögin um Fjármálafyrirtæki. Þar fannst mér ýmislegt þarfnast nánari skoðunar, til skýringar á því hvort þar væri að finna ástæður þess hve hægt gengi að stýra inn á fjármálastöðugleika hér á landi. Stór liður í þeim vanda gæti t. d. verið sá að í jafn skuldsettu eignaumhverfi og hér er rekið, skuli vera leyft að skrá viðskiptabanka og fjárfestingarbanka á sama bankanúmeri, án þess að vera að fullu aðskildir. Kem ef til vill að því síðar. Ég fann hvergi í lögum neina skýringu á þeim hækkunum stýrivaxta sem Seðlabankinn setti af stað. Á samfélagsmiðlum mátti lesa um að lánveitingar Seðlabanka til bankanna væru nú með minna móti Skýringar hlutu því að vera á einhvern annan máta viðskiptalegs eðlis. Ég fór því inn á heimasíðu Seðlabankans, og fann þar í efniskynningu, efnisliðinn „Lauflétta spurningar og svör.“Ég valdi flokkinn: Hvað eru stýrivextir?. Því svarar seðlabankinn svona á heimasíðu sinni: „Stýrivextir eru þeir vextir seðlabanka kallaðir sem hafa áhrif á aðra vexti í hagkerfinu, t.d. á bílalánum eða húsnæðislánum eða vexti á sparnaðarreikningum. Þar með hafa stýrivextir og breyting á þeim áhrif á eftirspurn og framboð af peningum og þannig á það magn peninga í umferð sem hægt er að nota til að kaupa og fjárfesta fyrir – eða spara.“ Þarna eru settar fram afar undarlegar kenningar um stýrivexti sem eru þær víðs fjarri þeim heimildum sem er að finna í lögum um Seðlabanka. Lánveitingar sem Seðlabanka er heimilt að veita lánstofnunum eru almennt skammtímalán í eingreiðsluformi verðbréfs sem Seðlabanki kaupir af einstakri lánastofnun. Seðlabankinn hefur einn heimild til að reikna sérkjarasvið af lánum sem hann lánar sjálfur til lánastofnana. Hækkanir annarra lánastofnana, sem byggðar hafa verið á hækkun stýrivaxta Seðlabankans, virðast því skorta lögmætisreglu. Vegna þess sem hér að framan kemur fram af heimasíðu Seðlabankans, virðist mér hin rétta notkun stýrivaxta eitthvað farin af sporinu. Hækkun stýrivaxta á t. d. engin áhrif að hafa á vexti af þegar veittum lánum. Stýrivextir eru ekki vextir sem leggjist á allar lánastofnanir og alla lánaflokka, heldur einungis hvert bankanúmer sem í starfsemi sinni fer út fyrir heimildareglur starfsleyfis. Stýrivextir leggjast t. d. ekki á langtíma fjárfestingalán eins og húsnæðislán. Stýrivextir reiknast ekki heldur af sparnaðarreikningum, því sparnaður er ekki lánveiting í neinum þeim lánaformum sem taka við stýrivöxtum. Sparnaður er innlánsform. Byrjum á því að líta á það sem í lögunum stendur. Stýrivextir Seðlabankans Í lögum um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019, fjallar 19. gr. um lánveitingar. Þar segir, að Seðlabankanum sé heimilt: „Til að framfylgja aðgerðum Seðlabanka Íslands í peningamálum og til að efla og varðveita fjármálastöðugleika getur bankinn veitt viðskiptabönkum, sparisjóðum og öðrum sem hafa heimild til að taka við innlánum frá almenningi samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki lánmeðkaupum á verðbréfum eða á annan hátt gegn tryggingum sem Seðlabankinn metur hæfar.“ Þá er einnig þarna í lögunum ákvæðið sem áður var sérmerkt sem stýrivextir. Þó nafnið sé farið, er textinn enn líkur sjálfum sér. Þar segir. „Þegar sérstaklega stendur á og Seðlabankinn telur þess þörf til að varðveita stöðugleika fjármálakerfis landsins getur hann veitt lánastofnunum í lausafjárvanda ábyrgðir eða önnur lán en um ræðir í 1. mgr. á sérstökum kjörum og gegn öðrum tryggingum en um getur í sömu málsgrein eða með öðrum skilyrðum sem bankinn setur. Heimild þessi nær ekki til fyrirgreiðslu til lánastofnunar til þess að gera henni kleift að uppfylla skilyrði laga um lágmarks eigið fé.“ Hér hefur verið rakið hvernig lánsheimildir Seðlabanka eru yfirleitt tengdar skammtíma aðstoð í bráðum vanda. Rétt er einnig að vekja hér athygli á að í lögum um neytendalánnr. 33/2013, er í 5. gr. þeirra laga fjallað um merkingu hugtaka í þeim lögum og reglugerðum settum á grundvelli þeirra. En í umræddri 5. gr. Q segir að: „q. 1) Stýrivextir:Vextir af lánum sem Seðlabanki Íslands veitir, sbr. [ákvæði laga]4)um Seðlabanka Íslands.“ Nýleg lög um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019. Í nýjum lögum um Seðlabanka Íslands, virðast dálítið óskýrt hver staða hans er í ramma stjórnarráðsins, því í 1. mgr. 1 gr. laganna segir að: „Seðlabanki Íslands er sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins sem heyrir undir ráðherra.“ Í 2.mgr. 1. gr. segir síðan að: „Ríkissjóður ber ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans.“ Þarna eru þættir sem ekki virðast ganga upp. Ef um Sjálfstæða stofnun væri að ræða, væri eðlilegt að slík stofnun hefði starfsreglur og kosna stjórn. Og sú stjórn beri alla ábyrgð á rekstri ogöllum skuldbindingum stofnunarinnar. En þessi nýju lög Seðlabankans virðist nú hafa ýmsa ófrágengna enda, þegar litið er til þeirra þriggja nefnda sem kynntar eru í lögum Seðlabankans.. Í fyrsta lagi má nefna að samkvæmt lögum nr. 161/2002, virðist Fjármálaeftirlitið vera stjórnvaldsstofnun sem fari með umfangsmikið ábyrgðarsvið innan laga nr. 161/2002. Og þaðábyrgðarsvið sé enn í fullu gildi þó Fjármáleftirlitið hafi í nýjum lögum Seðlabankans verið sett sem undirstofnun seðlabanka. Ég velti fyrir mér hvernig starfsleyfi muni virka sem Fjármálaeftirlitið veitir, en Seðlabankinn hafnar. Þau Fjármálafyrirtæki, sem enn virðast vera bæði í tengingu við lög 161/2002, eða eins og segir í 1. gr. laga nr. 92/2019 um Seðlabanka Íslands, gætu setið uppi með tvíræða og ósamrýmanlega merkingu ákvörðunar að ræða. Ef Ríkissjóður ber t. d. ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans, er þar varla um sjálfstæða stofnun að ræða. Í 2. gr. Seðlabankalaga, um Markmið og verkefni. segir svo í 1. mgr.: „Seðlabanki Íslandsskal stuðla að stöðugu verðlagi, fjármálastöðugleika og traustri og öruggri fjármálastarfsemi. Þá skal bankinn sinnaviðfangsefnum sem samrýmast hlutverki hans sem Seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisforða og stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við útlönd.“ 2. mgr.„Seðlabankanum er heimilt með samþykki ráðherra að lýsa yfir tölulegu markmiði um verðbólgu.“ Markmiðin eru bæði mikilvæg og stór, flókin og víðtæk. En skýringar litlar á því hvaða verkfæri Seðlabankinn hafi til að ná þeim markmiðum sem löggjafinn krefst. Þau verkfæri er ekki að finna í þessum nýjum lögum um Seðlabanka. Eru þá haldbærar forsendur að baki ákvarðanatöku um hækkun stýrivaxta. Og hvaða haldbæru rök hafa svo stjórnendur annarra lánastofnana fyrir hækkunum sínum, því ekki mega þeir hækka með stýrivöxtum. Höfundur er núverandi eldri borgari og fyrrverandi fulltrúi í hagdeild banka og ráðgjafi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Seðlabankinn Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Halldór 01.06.2024 Halldór Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Má Katrín Jakobsdóttir bjóða sig fram? Jón Ólafsson Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson Skoðun Ástþór Magnússon í spádómum? Gunnar Karl Halldórsson Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir Skoðun Barnapíu á Bessastaði! Karl Sigurðsson Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Hæfasti einstaklingurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Verðmætin og sköpunarkraftur sá sem í mannauð okkar býr Pétur Már Halldórsson skrifar Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson skrifar Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson skrifar Skoðun Takk, Katrín Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving skrifar Skoðun Samherjar Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Að hitta hetjuna sína Gréta Kristín Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri Þóra Valný Yngvadóttir skrifar Skoðun Um afrekskonuna Katrínu Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr skrifar Skoðun Óskað eftir forseta sem færir ungu fólki völd Valgerður Eyja Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Með ósk um velgengni, Halla Hrund Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ég styð Höllu Hrund Logadóttur Þórólfur Árnason skrifar Skoðun Arnar Þór Jónsson Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Að skreyta sig með stolnum fjöðrum Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Opið bréf til Jóns Ólafssonar heimspekings Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þjóðaröryggi Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Tóbak markaðssett fyrir ungt fólk Guðlaug B. Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn, NATÓ, ýsan og blokkin Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun „Svona er á síld“ Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Aldrei hitta hetjurnar þínar Skarphéðinn Guðmundsson skrifar Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir skrifar Sjá meira
Ég skrifaði fyrir nokkru grein þar sem bent var á að stýrivextir seðlabanka ættu ekki að hafa áhrif á útlánavexti lánastofnana. Til að leggja áherslu á slíkt, hefur alltaf verið grein í lögum um Seðlabanka, þar sem Seðlabanka var veitt heimild til að ákveða sjálfur þá vexti sem settir voru á þau afmörkuðu lán sem honum væri heimilt að veita lánastofnunum. Í næstu mgr. sömu lagagreinar komu svo útlistun á sérstakri heimild Seðlabanka til að aðstoða lánastofnun í lausafjárvanda, með því að kaupa af þeim verðbréf á sérstökum vaxtakjörum, sem nú virðast ganga undir nafninu stýrivextir. Á þeim tíma sem ég var í banka gengu þessi lán Seðlabanka undir nafninu „Neyðarlán“ og vextir af slíkum lánum voru þá nefndir „refsi-vextir“. Voru þeir lagðir á þau neyðarlán sem Seðlabankinn lánaði banka til að leiðrétta lausafjárstöðu sína um hver mánaðarmót. T. d. ef afborganir mánaðarins af útlánum bankans fóru í vanskil og greiddust ekki inn í mánuði gjalddagans. Þegar fólk fór að benda mér á að Seðlabankinn væri með aðra skýringu en ég hefi sett fram, fór ég að leita að hugsanlegri breytingu á þessum reglum. Í þeirri leit las ég einnig yfir lögin um Fjármálafyrirtæki. Þar fannst mér ýmislegt þarfnast nánari skoðunar, til skýringar á því hvort þar væri að finna ástæður þess hve hægt gengi að stýra inn á fjármálastöðugleika hér á landi. Stór liður í þeim vanda gæti t. d. verið sá að í jafn skuldsettu eignaumhverfi og hér er rekið, skuli vera leyft að skrá viðskiptabanka og fjárfestingarbanka á sama bankanúmeri, án þess að vera að fullu aðskildir. Kem ef til vill að því síðar. Ég fann hvergi í lögum neina skýringu á þeim hækkunum stýrivaxta sem Seðlabankinn setti af stað. Á samfélagsmiðlum mátti lesa um að lánveitingar Seðlabanka til bankanna væru nú með minna móti Skýringar hlutu því að vera á einhvern annan máta viðskiptalegs eðlis. Ég fór því inn á heimasíðu Seðlabankans, og fann þar í efniskynningu, efnisliðinn „Lauflétta spurningar og svör.“Ég valdi flokkinn: Hvað eru stýrivextir?. Því svarar seðlabankinn svona á heimasíðu sinni: „Stýrivextir eru þeir vextir seðlabanka kallaðir sem hafa áhrif á aðra vexti í hagkerfinu, t.d. á bílalánum eða húsnæðislánum eða vexti á sparnaðarreikningum. Þar með hafa stýrivextir og breyting á þeim áhrif á eftirspurn og framboð af peningum og þannig á það magn peninga í umferð sem hægt er að nota til að kaupa og fjárfesta fyrir – eða spara.“ Þarna eru settar fram afar undarlegar kenningar um stýrivexti sem eru þær víðs fjarri þeim heimildum sem er að finna í lögum um Seðlabanka. Lánveitingar sem Seðlabanka er heimilt að veita lánstofnunum eru almennt skammtímalán í eingreiðsluformi verðbréfs sem Seðlabanki kaupir af einstakri lánastofnun. Seðlabankinn hefur einn heimild til að reikna sérkjarasvið af lánum sem hann lánar sjálfur til lánastofnana. Hækkanir annarra lánastofnana, sem byggðar hafa verið á hækkun stýrivaxta Seðlabankans, virðast því skorta lögmætisreglu. Vegna þess sem hér að framan kemur fram af heimasíðu Seðlabankans, virðist mér hin rétta notkun stýrivaxta eitthvað farin af sporinu. Hækkun stýrivaxta á t. d. engin áhrif að hafa á vexti af þegar veittum lánum. Stýrivextir eru ekki vextir sem leggjist á allar lánastofnanir og alla lánaflokka, heldur einungis hvert bankanúmer sem í starfsemi sinni fer út fyrir heimildareglur starfsleyfis. Stýrivextir leggjast t. d. ekki á langtíma fjárfestingalán eins og húsnæðislán. Stýrivextir reiknast ekki heldur af sparnaðarreikningum, því sparnaður er ekki lánveiting í neinum þeim lánaformum sem taka við stýrivöxtum. Sparnaður er innlánsform. Byrjum á því að líta á það sem í lögunum stendur. Stýrivextir Seðlabankans Í lögum um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019, fjallar 19. gr. um lánveitingar. Þar segir, að Seðlabankanum sé heimilt: „Til að framfylgja aðgerðum Seðlabanka Íslands í peningamálum og til að efla og varðveita fjármálastöðugleika getur bankinn veitt viðskiptabönkum, sparisjóðum og öðrum sem hafa heimild til að taka við innlánum frá almenningi samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki lánmeðkaupum á verðbréfum eða á annan hátt gegn tryggingum sem Seðlabankinn metur hæfar.“ Þá er einnig þarna í lögunum ákvæðið sem áður var sérmerkt sem stýrivextir. Þó nafnið sé farið, er textinn enn líkur sjálfum sér. Þar segir. „Þegar sérstaklega stendur á og Seðlabankinn telur þess þörf til að varðveita stöðugleika fjármálakerfis landsins getur hann veitt lánastofnunum í lausafjárvanda ábyrgðir eða önnur lán en um ræðir í 1. mgr. á sérstökum kjörum og gegn öðrum tryggingum en um getur í sömu málsgrein eða með öðrum skilyrðum sem bankinn setur. Heimild þessi nær ekki til fyrirgreiðslu til lánastofnunar til þess að gera henni kleift að uppfylla skilyrði laga um lágmarks eigið fé.“ Hér hefur verið rakið hvernig lánsheimildir Seðlabanka eru yfirleitt tengdar skammtíma aðstoð í bráðum vanda. Rétt er einnig að vekja hér athygli á að í lögum um neytendalánnr. 33/2013, er í 5. gr. þeirra laga fjallað um merkingu hugtaka í þeim lögum og reglugerðum settum á grundvelli þeirra. En í umræddri 5. gr. Q segir að: „q. 1) Stýrivextir:Vextir af lánum sem Seðlabanki Íslands veitir, sbr. [ákvæði laga]4)um Seðlabanka Íslands.“ Nýleg lög um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019. Í nýjum lögum um Seðlabanka Íslands, virðast dálítið óskýrt hver staða hans er í ramma stjórnarráðsins, því í 1. mgr. 1 gr. laganna segir að: „Seðlabanki Íslands er sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins sem heyrir undir ráðherra.“ Í 2.mgr. 1. gr. segir síðan að: „Ríkissjóður ber ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans.“ Þarna eru þættir sem ekki virðast ganga upp. Ef um Sjálfstæða stofnun væri að ræða, væri eðlilegt að slík stofnun hefði starfsreglur og kosna stjórn. Og sú stjórn beri alla ábyrgð á rekstri ogöllum skuldbindingum stofnunarinnar. En þessi nýju lög Seðlabankans virðist nú hafa ýmsa ófrágengna enda, þegar litið er til þeirra þriggja nefnda sem kynntar eru í lögum Seðlabankans.. Í fyrsta lagi má nefna að samkvæmt lögum nr. 161/2002, virðist Fjármálaeftirlitið vera stjórnvaldsstofnun sem fari með umfangsmikið ábyrgðarsvið innan laga nr. 161/2002. Og þaðábyrgðarsvið sé enn í fullu gildi þó Fjármáleftirlitið hafi í nýjum lögum Seðlabankans verið sett sem undirstofnun seðlabanka. Ég velti fyrir mér hvernig starfsleyfi muni virka sem Fjármálaeftirlitið veitir, en Seðlabankinn hafnar. Þau Fjármálafyrirtæki, sem enn virðast vera bæði í tengingu við lög 161/2002, eða eins og segir í 1. gr. laga nr. 92/2019 um Seðlabanka Íslands, gætu setið uppi með tvíræða og ósamrýmanlega merkingu ákvörðunar að ræða. Ef Ríkissjóður ber t. d. ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans, er þar varla um sjálfstæða stofnun að ræða. Í 2. gr. Seðlabankalaga, um Markmið og verkefni. segir svo í 1. mgr.: „Seðlabanki Íslandsskal stuðla að stöðugu verðlagi, fjármálastöðugleika og traustri og öruggri fjármálastarfsemi. Þá skal bankinn sinnaviðfangsefnum sem samrýmast hlutverki hans sem Seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisforða og stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við útlönd.“ 2. mgr.„Seðlabankanum er heimilt með samþykki ráðherra að lýsa yfir tölulegu markmiði um verðbólgu.“ Markmiðin eru bæði mikilvæg og stór, flókin og víðtæk. En skýringar litlar á því hvaða verkfæri Seðlabankinn hafi til að ná þeim markmiðum sem löggjafinn krefst. Þau verkfæri er ekki að finna í þessum nýjum lögum um Seðlabanka. Eru þá haldbærar forsendur að baki ákvarðanatöku um hækkun stýrivaxta. Og hvaða haldbæru rök hafa svo stjórnendur annarra lánastofnana fyrir hækkunum sínum, því ekki mega þeir hækka með stýrivöxtum. Höfundur er núverandi eldri borgari og fyrrverandi fulltrúi í hagdeild banka og ráðgjafi.