Vitnis­burður dómarans

Hin einfalda spurning er þá sú hver hafi auðgast og hver orðið fyrir fjártjóni við þessi viðskipti. Ef bréfin lækkuðu í verði eftir kaupin, eins og hér var ávallt raunin, ætti að vera nokkuð ljóst að aldrei var hætta á fjártjóni bankans. Hann varð einfaldlega betur settur fyrir að hafa eignast fjárkröfu í stað hlutabréfanna. Svo þegar bréfin urðu verðlaus gilti hið sama: bankinn hafði ekki orðið fyrir neinu fjártjóni, því ef hann hefði sjálfur átt bréfin hefði hann tapað öllu andvirði þeirra. Við blasti að bankastjórarnir höfðu alls ekki vilja til að valda bankanum fjártjóni, heldur voru þeir að reyna að gera samninga sem þeir töldu að styrktu stöðu hans. Vel má vera í ljósi síðari tíma vitneskju að þessir samningar hafi verið óskynsamlegir, en þeir voru allavega ekki gerðir í auðgunarskyni eða til að valda hættu á fjártjóni bankans.

Í forsendum einhverra þessara dóma virðist hafa verið lagt til grundvallar að á söludegi hafi verið unnt að selja bréfin öðrum kaupanda á sama verði án þess að þurfa að veita honum lán til kaupanna. Þetta var auðvitað aldrei raunin. Bankamennirnir voru einfaldlega að selja bréfin með lánveitingum vegna þess að þeir gátu ekki selt þau annars.

 

Nú hefur fyrrverandi dómari við réttinn, Eiríkur Tómasson, sem tók þátt í að kveða upp einhverja af þessum dómum, gefið út bók sem hann nefnir „Dómar um umboðssvik í kjölfar bankahrunsins“. Heyrst hefur gagnrýni á að fyrrverandi dómari, sem svona stóð á um, skuli gera þetta. Ég tek ekki undir hana. Mér finnst Eiríkur, ef eitthvað er, eiga fremur heiður skilinn fyrir að skrifa um þetta. Hitt kemur hins vegar ekki á óvart að hann skuli taka undir niðurstöður réttarins í þessum málum, enda átti hann sjálfur þátt í þeim í starfi sínu við réttinn.

Segja má að Eiríkur nefni tvennt sem réttlæti dómsniðurstöðurnar. Annars vegar hafi mátt finna fordæmi Hæstaréttar um að heimilt sé að refsa fyrir umboðssvik með því að valda umbjóðandanum verulegri fjártjónsáhættu. Hins vegar séu fræðimenn sammála um að vægara stig ásetnings, svonefndur líkindaásetningur (dolus eventualis) dugi til þess að refsa megi fyrir brotin.

 

Um þetta skal það sagt að fyrri dómarnir, sem Eiríkur nefnir, geta ekki verið fordæmi í málunum vegna hrunsins. Þeir fjalla um miklu grófari og augljósari atvik heldur en „hrundómarnir“. Þarf þá ekki að huga neitt að því, hvort það yfirleitt geti talist nægileg refsiheimild að vísa í fordæmi, þar sem dómstóll hefur refsað að ólögum, til þess að refsa megi að nýju. Þar að auki hafði, eins og fyrr sagði, ekki nokkurri fjártjónshættu verið valdið með flestum þessara samninga.

Hitt atriðið um líkindaásetninginn veldur heldur ekki ágreiningi. Það má fallast á að vægari stig ásetnings geti dugað til áfellis í þessum málum. Þetta hef ég tekið skýrt fram í skrifum mínum, þar sem þessir dómar hafa verið gagnrýndir. Þannig segir orðrétt í grein sem ég birti í hátíðarriti Orators 2019 og einnig er að finna á heimasíðu skrifstofu minnar:

 

Í raun felst í bók Eiríks staðfesting á að þessir dómar, sem kveðnir voru upp eftir hrun, voru fjarri því að uppfylla lagaskilyrði fyrir refsingum. Réttur sakborinna manna í þessu efni er varinn í 69. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem segir að engum verði gert að sæta refsingu nema hann hafi gerst sekur um háttsemi sem var refsiverð samkvæmt lögum á þeim tíma þegar hún átti sér stað eða má fullkomlega jafna til slíkrar háttsemi.

Að mínu áliti afhjúpar innlegg Eiríks misgjörðir réttarins, þó að svo sem hafi ekki verið nein sérstök þörf á því. Þetta vakti líklega ekki fyrir honum en samt skal honum þakkað.

Höfundur er lögmaður.