Það eru mannréttindi að hafa heimilislækni

Það vantar um 50 heilsugæslulækna til starfa á höfuðborgarsvæðinu og það vantar um 40 á landsbyggðina. Þetta er niðurstaðan ef reiknað er með að hver læknir sinni að meðaltali um 1.500 sjúklingum á höfuðborgarsvæðinu. Sjúklingatalan er víða lægri úti á landsbyggðinni, eða um 800 á hvern lækni í læknishéruðum sem eru fjarri sjúkrahúsum og annarri stoðþjónustu.

Nýliðun í hópi heimilislækna er hins vegar lítil, undanfarin ár hafa fjórir bæst í hópinn á ári. Í haust útskrifast þó átta sérfræðingar í heimilislækningum en það er ekki nóg að mati sérfræðinga.

Að lágmarki þyrfti að útskrifa 10 lækna á ári. Fleiri, ef á að nást að fylla upp í götin og halda í við fjölgun þjóðarinnar. Menn telja því að þörfin geti verið allt að 17 nýir heimilislæknar á ári.

Önnur athyglisverð staðreynd er að stjórnvöld vita ekki hversu margir íbúar á höfuðborgarsvæðinu eru án heimilislæknis. Svanhvít Jakobsdóttir, forstjóri Heilsugæslu höfuðborgarinnar, segir að heilsugæslan sé í samvinnu við Sjúkratryggingar Íslands að fara í gegnum skráningar, því það geti verið að sumir séu tvískráðir. „En það gætu verið um 10 þúsund manns sem eru án heimilislæknis,“ segir Svanhvít. Aðrir nefna hærri tölur yfir þá sem vantar heimilislækni.

Ekki nýtt vandamál

Skortur á heilsugæslulæknum er síður en svo nýtt fyrirbæri, árum saman hefur verið heimilislæknaskortur og úrbætur hafa staðið fyrir dyrum. Það hefur hins vegar lítið áunnist þó nær allir stjórnmálaflokkar hafi haft það á stefnuskrá sinni árum saman að efla heilsugæsluna með einhverjum hætti, líkt og endurspeglast í þessum orðum Kristjáns Þórs Júlíussonar heilbrigðisráðherra.

„Það er afar brýnt að efla heilsugæsluna og tryggja stöðu hennar sem fyrsta viðkomustaðar sjúklinga. Við þurfum að bæta aðgang að heimilislækningum. Þá er í undirbúningi að fjölga námsstöðum í heimilislækningum en þær eru í dag í kringum 30 talsins.“ Ráðherra segir jafnframt að hann ætli að efla heilsugæsluna þannig að allir hafi fastan heimilislækni.

Að óbreyttu eru litlar líkur á að úr rætist á næstu árum að minnsta kosti á höfuðborgarsvæðinu því að í könnun sem var gerð á meðal þeirra fjörutíu unglækna sem nú stunda sérnám í heimilislækningum eru einungis tíu, eða 25 prósent, sem vilja starfa við heilsugæslu höfuðborgarinnar.

Stéttin eldist og útlönd heilla

Skorturinn á heimilislæknum er líka tilkominn vegna þess að stéttin er að eldast en aðrir þættir hafa einnig áhrif.

„Tæplega 30 prósent heimilislækna verða sjötug á næstu tíu árum og hætta þá störfum. Á sama tímabili ná 60 prósent þeirra 65 ára aldri. Margir kjósa að hætta fyrir sjötugt. Menn eiga séreignarsparnað og það er auðvelt fyrir lækna sem hættir eru störfum að ná sér í tekjur með íhlaupavinnu. Þetta er meðal þess sem ýtir þeim út fyrr en þyrfti að vera,“ segir Gunnlaugur Sigurjónsson, heilsugæslulæknir í Árbæ.

Hann segir að nokkuð stór hópur heimilislækna hafi hætt störfum síðustu ár, meðalaldur þeirra sé 45 ár. Sumir hafi farið í önnur læknisstörf, til dæmis endurhæfingu, geðlækningar eða flutt til útlanda.

Heimilislækningar eru taldar eitt hagkvæmasta form læknisþjónustu. Heimsókn á heilsugæslustöð kostar margfalt minna en þegar veikt fólk leitar eftir læknisaðstoð á sjúkrahúsum. Á síðasta ári er talið að um 13.000 manns, sem hefði verið hægt að sinna á heilsugæslustöðvum, hafi leitað til Landspítalans með tilheyrandi kostnaði fyrir sjúkrahúsið.

Persónulegt og náið samband

Þórarinn Ingólfsson, formaður Félags heimilislækna, telur það til mannréttinda að fólk hafi heimilislækni sem það geti leitað til. Einhvern sem þekkir sögu þess enda sé oft og tíðum náið persónulegt samband milli sjúklings og læknis. „Kjarninn er samfellan í þjónustunni. Heimilislæknirinn er sérfræðingur í sjúklingnum, ekki bara einstökum líffærum, og á oft mun auðveldara með að greina einkenni og frávik en læknir sem ekki þekkir til viðkomandi,“ segir Þórarinn.

83 sérfræðingar í heimilislækningum starfa hjá Heilsugæslu höfuðborgarinnar en væri miðað við að flestir íbúar svæðisins væru með heimilislækni sem ynni hjá heilsugæslunni þyrftu heimilislæknarnir að vera 136, segir Svanhvít forstjóri.

Ástandið er þó ekki alveg eins slæmt og þessar tölur gefa til kynna því tvær sjálfstætt starfandi heilsugæslustöðvar eru á höfuðborgarsvæðinu auk þess sem hjá heilsugæslunni starfa sérfræðingar í öðrum greinum og kandídatar.

Það þarf fimm ára sérnám til að ljúka prófi í heimilislækningum. Heilbrigðisráðherra segir að kennsla í heimilislækningum sé á ábyrgð Háskóla Íslands.

„Ráðuneytið hefur leitast við að styðja alla þessa þætti, meðal annars með fjölgun á sérnámsstöðum á liðnum árum,“ segir Kristján Þór.

„Til þess að það sé hægt að fjölga námsstöðum í heimilislækningum þarf að efla heilsugæsluna og fjölga námsstöðum. Menn verða að sameinast um það markmið að allir hafi sinn heimilislækni,“ segir Emil Sigurðsson, prófessor í heimilislækningum við Háskóla Íslands.

„Skorturinn á heimilislæknum er augljós. Til dæmis er alvarlegt ástand á heilsugæslunni í Mjódd og í Grafarvogi. Þegar það byrjar að molna undan heilsugæslustöðvunum gerist það mjög hratt. Þegar læknunum fækkar verður vinnuálagið óhóflegt á þeim sem eftir eru, þeir geta ekki sinnt sjúklingunum eins vel og þeir vilja og sjúklingarnir upplifa það oft að þeir fái ekki jafn góða þjónustu og þeim finnst þeir eiga skilið,“ segir Emil og bætir við að á heilsugæslustöðvar þar sem svo hátti til sé erfitt að fá fólk til starfa.

Brýnt að bæta kjör

Að efla heilsugæsluna felur í sér að fjölga læknum en það felur líka í sér að bæta aðstöðuna, það er að bæta tækjakostinn á heilsugæslunni. En það er fleira sem skiptir máli, segja þeir sem gleggst þekkja.

„Við þurfum að bæta kjör heimilislækna. Við verðum að geta greitt samkeppnisfær laun við nágrannaþjóðirnar. Læknar eru fólk sem starfar á alþjóðamarkaði og á auðvelt með að fá vinnu hvar sem er í heiminum,“ segir Svanhvít, forstjóri Heilsugæslu höfuðborgarinnar.

Rekstrarform heilsugæslunnar er annað sem menn nefna

„Það þarf að gera mönnum kleift að reka sínar eigin stofur og skipuleggja starf sitt,“ segir Gunnlaugur heilsugæslulæknir og bætir við að læknar upplifi þvingun í starfsumhverfi sínu eins og það er í dag. Undir þetta taka aðrir en telja á sama tíma að ekki megi auka kostnaðarhlutdeild sjúklinganna.

Kristján Þór heilbrigðisráðherra segir að hann vilji hrinda þessu í framkvæmd. „Ég er þessa dagana meðal annars að undirbúa að gefa heimilislæknum tækifæri til að starfa sjálfstætt,“ segir ráðherra.

Það sem blasir við að óbreyttu er að lítið mun breytast á næstunni, skortur á heimilislæknum verður viðvarandi á næstu árum nema starfsaðstæður heimilislækna verði bættar, kjör þeirra sömuleiðis og þeir fái möguleika á að starfa sjálfstætt.