Samningarnir voru alltaf ólöglegir

„Ásýndin sem er verið að reyna að skapa er sú að eitthvað sé að í Seðlabankanum. Ég kannast ekki við það. Ég þekki þennan leik,“ segir viðmælandi Fréttablaðsins hjá Seðlabankanum sem vill ekki koma fram undir nafni vegna umræðu um stöðu lífeyristryggingarsamninga. 

Seðlabankinn ákvað fyrr í sumar að stöðva gjaldeyrisviðskipti umboðsaðila erlendra tryggingafélaga hér á landi á grundvelli samninga um meðal annars viðbótartryggingavernd, söfnunartryggingar og sparnað. Málið er risavaxið því það snertir beina hagsmuni 35.000 Íslendinga sem gerðu samninga um lífeyristryggingar fyrir milligöngu íslenskra miðlara hjá fyrirtækjunum Bayern, Allianz og Friends Provident eftir að gjaldeyrishöftin voru lögfest. Um það bil 22.000 Íslendingar voru með slíka samninga sem voru gerðir fyrir höft og vegna meginreglu íslensks réttar um bann við afturvirkni laga geta höftin ekki náð yfir slíka samninga. 

Hefur veitt fresti og undanþágur

Það er mat stjórnenda Seðlabankans að samningar sem hafi falið í sér sparnað, en ekki bara tryggingar, hafi alltaf verið ólöglegir, alveg frá fyrsta degi, þ.e. þeir samningar sem voru gerðir eftir 28. nóvember 2008 þegar höftin voru lögfest. Það sem er undirorpið óvissu er hvort Seðlabankinn hafi gripið of seint til úrræða, þ.e. leyft þessum sparnaði að vaxa of lengi á skjön við gjaldeyrishöftin eða hvort Seðlabankinn hafi fengið rangar eða misvísandi upplýsingar hjá söluaðilum þessara trygginga eða miðlurum þeirra. Starfsmenn Seðlabankans sem Fréttablaðið hefur rætt við segja að Seðlabankinn hafi ekki fengið réttar upplýsingar um þessa tryggingarsamninga á árunum 2010-2011. Forsvarsmenn miðlara og lögmenn þeirra hafi gefið til kynna að verið væri að bjóða upp á tryggingar, en ekki sparnað sem fellur undir gjaldeyrishöftin.

„Ég ætla ekki að fullyrða að Seðlabankinn hafi fengið rangar upplýsingar en bankinn sagði alltaf að seljendur trygginganna yrðu að bera ábyrgð á því að starfsemin væri í samræmi við lög. Þegar um er að ræða sparnað þá er hann undir höftunum. Það skiptir máli í þessu að þessi starfsemi var ekki eins umfangsmikil á þeim tíma,“ segir Már Guðmundsson seðlabankastjóri.

En lögmæti starfsemi getur varla ráðist af umfangi hennar?

„Nei, enda breyttist svar okkar ekkert. Smám saman fórum við að athuga þetta og þá virðist bankanum ljóst að eitthvað af þessu virðist ekki falla að gjaldeyrislögunum. Svo leiðir eitt af öðru í stigmögnun þar til að við komumst að þeirri niðurstöðu sem við komumst að í júní. Það hafa verið veittir frestir og ákveðnar varanlegar undanþágur,“ segir Már.

Ef Seðlabankinn hefði farið í það að kalla eftir þessum samningum og lesa þá, hefði ekki mátt afstýra þessari stöðu?

„Það er það sem hefur gerst. Það tekur tíma að vinna svona mál. Í öðru lagi voru ákveðin túlkunaratriði sem þurftu að komast á hreint. Við erum að glíma við mörg flókin mál með fámennu starfsliði.“ Már áréttar að það sé undanþága í gildi til halda samningunum óbreyttum fram í síðari hluta október.



Örvænting hjá Seðlabankanum?

Upplifun gjaldeyrismiðlaranna sem hafa selt þessa samninga er að örvænting hafi gripið um sig hjá Seðlabankanum. Fyrir liggur tölvupóstur sendur af þáverandi settum (ad hoc) yfirmanni gjaldeyriseftirlits Seðlabankans til starfsmanna Trygginga og ráðgjafar frá árinu 2010 þar sem segir að það sé alveg skýrt að samningarnir sem fyrirtækið sé að selja séu undanþegnir höftum þar sem um sé að ræða vöru- og þjónustuviðskipti.

„Ég held að þetta snúist í prins­ippinu um jafnræði. Við erum með gjaldeyrishöft og það þarf að fylgja þeim grundvallarreglum sem fylgja höftunum. Þá er mjög skrítið að leyfa þá einhverjum öðrum að gera það ekki,“ segir viðmælandi blaðsins hjá Seðlabankanum. Stjórnendur íslenskra lífeyrissjóða hafa talið að það skjóti skökku við að menn hafi safnað sparnaði erlendis í erlendum gjaldeyri á meðan sjóðunum er meinað að fjárfesta erlendis. Aðeins 22,4 prósent af eignasafni lífeyrissjóða er í erlendum gjaldeyri sem er ósjálfbær staða til framtíðar því neysla framtíðar lífeyrisþega verður í gjaldeyri.

En hvers vegna er Seðlabanki Íslands að vakna upp við vondan draum árið 2014 meðan vandamálið, ef vandamál má kalla, hefur grafið um sig eins og mein árum saman? Um er að ræða 35.000 samninga á sex árum. Viðmælendur Fréttablaðsins benda á að í raun hafi Seðlabankinn viljað aðhafast árið 2011 til að stöðva það sem bankinn taldi ólögmætan sparnað en þá hafi bankinn verið „stöðvaður“ af Árna Pála Árnasyni, þáverandi efnahags- og viðskiptaráðherra.

Spurning um lögskýringu

„Seðlabankinn verður að skýra það hvernig stjórnendur hans mátu stöðuna. Ég taldi að það væri alltaf mjög tvíbent hvort höftin gætu átt við um sölu á þjónustuviðskiptum eins og samsettum tryggingum. Ég er enn þeirrar skoðunar að rangt sé að teygja höftin yfir svona samninga. Þetta er ekki beinn sparnaður,“ segir Árni Páll í samtali við Fréttablaðið. „Þetta er alltaf spurning um lögskýringu en líka skilgreiningu á höftunum. Þau áttu ekki að hefta vöru- og þjónustuviðskipti,“ bætir hann við.

Hætti Seðlabankinn við vegna andstöðu þinnar?

„Ég þekki það ekki. Þeir verða að svara því hvernig ákvörðun þeir tóku en ráðherra málaflokksins fór með höftin sem slík og löggjöfina þar í kring. Þetta var túlkunin sem við töldum eðlilega. Að hafa þessa þröngu túlkun á höftunum. Þá væru þau minnst truflandi fyrir viðskiptalífið.“

Vegna lögbundins sjálfstæðis Seðlabankans skipti þessi afstaða ráðherrans í raun ekki máli nema til að tryggja vinsamleg samskipti fagráðherra málaflokksins við Seðlabankann. Bankinn hefði í krafti lögbundins hlutverks síns og sjálfstæðis getað stöðvað söfnun sparnaðarins í samræmi við lög um gjaldeyrismál en ákvað að gera það ekki fyrr en þremur árum síðar, í júní 2014. Velta má fyrir sér hvers vegna það tók Seðlabankann allan þennan tíma að komast að niðurstöðu og hvort viðskiptavinir Allianz, Friends Provident og Bayern-Versicherung hafi í krafti réttmætra væntinga öðlast rétt til að viðhalda viðskiptasambandi við þessi fyrirtæki. Eins og Már Guðmundsson nefndi, þá áttaði Seðlabankinn sig betur á eðli þessara samninga við nánari skoðun. Í fyllingu tímans fór bankanum að verða þessi mynd skýr.

Viðræður standa enn yfir við erlendu tryggingarfélögin en stjórnendur Seðlabankans hafa lagt áherslu á lausn sem raski ekki hagsmunum þeirra þúsunda Íslendinga sem eru í viðskiptum við þessi félög. „Viðræður standa enn yfir en það er ekki komin niðurstaða,“ segir Már Guðmundsson.

ÍTAREFNI

Hvað er lífeyristryggingarsamningur? 

Um er að ræða samning um kaup á tryggingu um lífeyri þar sem seljandi tryggingarinnar skuldbindur sig til að greiða tiltekna fjárhæð mánaðarlega eftir töku lífeyris. Ólíkt hefðbundnum lífeyrissparnaði þar sem lífeyrisþegi þarf að sæta skerðingu í samræmi við rekstur viðkomandi lífeyrissjóðs skuldbindur hið erlenda tryggingarfélag til að greiða tiltekna fjárhæð eftir töku lífeyris. Þetta er í raun bæði sparnaður og trygging. 

Óheft vöru og þjónustuviðskipti

Hluti af hugmyndafræði Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og stjórnvalda meðan efnahagsáætlun sjóðsins var virk var að þjónustu- og vöruviðskipti ættu að vera óheft. Þetta endurspeglast líka í lögum um gjaldeyrismál. Ísland hefur sem stendur verulegan afgang í vöru og þjónustuviðskiptum ekki síst vegna góðs árangurs í ferðaþjónustu og sjávarútvegi. Hluti af velgengni þessara greina er veik íslensk  króna.  Af þessum sökum hafði Seðlabankinn ríkt samráð, eftir að efnahagsáætlunin hófst, við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn um hvað félli undir vöru- og þjónustuviðskipti. Hjá AGS var alltaf tregi að ganga inn á réttindi borgaranna með því að fella samninga um lífeyristryggingar undir sparnað sem eru undanþegin höftum. 



Ein skýrasta birtingarmynd skaðsemi haftanna

Ákvörðun Seðlabankans að stöðva sparnað á grundvelli lífeyristryggingasamninga erlendra tryggingafélaga þykir vera ein skýrasta birtingarmynd beinna áhrifa gjaldeyrishaftanna á daglegt líf almennings. Í raun hafa gjaldeyrishöftin verið „viðráðanleg“ fyrir almenning því vöru- og þjónustuviðskipti hafa verið óheft. Þannig var til dæmis met slegið í verslunarferðum til Boston árum 2011 og tóku stjórnendur Seðlabankans þessa staðreynd fram í glærukynningu til að sýna að fjármagnshöftin hefðu ekki svo sterk áhrif á daglegt líf borgarans. Hann gæti enn eytt gjaldeyri erlendis eftir þörfum.