Rugluðust Íslendingar á orðunum sæng og dýna? sunna karen sigurþórsdóttir skrifar 26. nóvember 2015 13:24 Guðrún Kvaran skoðar málið ofan í kjölinn. vísir/getty Notkun á orðinu „sæng“ hefur breyst töluvert í gegnum árin, samkvæmt nýrri grein Guðrúnar Kvaran, prófessors í íslensku. Hún var spurð að því á Vísindavefnum hvort Íslendingar hefðu mögulega ruglast á notkun orðanna „sæng“ og „dýna“, þar sem orðin hafi aðra merkingu á dönsku. Orðin eru víða að finna í fornum ritum, en þó ekki alltaf í sömu merkingu og notuð er í dag. Eflaust velta einhverjir fyrir sér hvers vegna frændur okkar Danir nota orðin sæng og dýna (seng og dyne) í annarri merkingu en við. Þar þýðir „seng“ rúm og „dyne“ sæng. Guðrún skoðaði málið ofan í kjölinn í grein sinni á Vísindavefnum. Þar segir að orðið sæng hafi í fornum ritum oftast verið notað í merkingunni „rúm eða hvílu.“ Guðrún vísar meðal annars í orðabók Johans Fritzners (III:640):„hann kemr at einni lokrekkju, þar brann ljós á kertastiku; Þ. sér, at kona liggr í sænginni.var Skjaldvöru fylgt til þeirrar skemmu ok sængr, sem Sigurðr bóndi hennar svaf í. sængin var svá há, sú er þau skyldu sofa í, at jarlinn féll niðr öðrum megin sængrinnar.“ Þegar litið sé í Ritmálssafn Orðabókar Háskólans sé elsta dæmið um sæng frá 1549. Þar sé greinilega átt við rúm:„Item skáli með grenivið, fjórar sængur hvoru megin með rúmstokkum, bríkum og skörum.“ Þá sé sömu sögu að segja úr Nýja testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar, sem gefin var út 1540, fyrst íslenskra bóka á prenti:„lietu suo sængina nidr siga sem hin siuke la i.“ Breyting varð á orðanotkuninni á fyrri hluta 18.aldar. Guðrún fann dæmi frá 1714 þar sem talað var um yfirsæng, sem hafi þar verið notað í sömu merkingu og sæng í dag. Sömuleiðis sé orðið undirdýna notað um það sem kallað er dýna í nútímamáli. „Orðið dýna kemur fyrir í fornu máli og er skýrt svo hjá Fritzner ( I:276): 'overstrø, fylde med Dun',“ skrifar Guðrún. Þá vísar hún í ýmis föst orðasambönd sem sýna að sæng merkti rúm, til dæmis að „ganga í eina sæng með e-m“, „ganga í hjónaband“ og „leggjast á sæng“. Sæng í nútímamáli sé því líklega stytting úr yfirsæng.Grein Guðrúnar Kvaran má lesa í heild hér. Mest lesið „Ef stelpur byrja ungar á blæðingum er það fyrsta flaggið“ Innlent Myndband af þjófunum í Hamraborg í fréttum Stöðvar 2 Innlent Halda andlitinu í skólanum en hrynja niður heima Innlent Katrín leiðir og hefur tölfræðilega marktækt forskot á Baldur Innlent Læknir langþreyttur á skriffinnsku: „Mér líður oft eins og Indriða í Fóstbræðrum“ Innlent Hafa vitneskju um mögulegan dvalarstað Íslendings sem flýr réttvísina Erlent Ákærður fyrir að nota slagorð SS-sveitanna á fjöldafundi Erlent Útsendarar Rússa sakaðir um skipulagningu árása í Þýskalandi Erlent Forsetaframbjóðendur í Pallborðinu klukkan 13 á morgun Innlent Tvö flutt á slysadeild eftir bílveltu Innlent Fleiri fréttir Myndskeið úr Hamraborg og maður sem heyrir liti með loftneti Kíghósti hefur náð útbreiðslu á höfuðborgarsvæðinu Myndband af þjófunum í Hamraborg í fréttum Stöðvar 2 Bein útsending: Hvernig er best að reka heilbrigðisþjónustu? Helga gert að rannsaka slysasleppingarnar Kjarnorkuknúinn kafbátur í stuttri heimsókn Halda andlitinu í skólanum en hrynja niður heima „Sérlega sérstakur“ hellir í Mývatnssveit áfram lokaður Læknir langþreyttur á skriffinnsku: „Mér líður oft eins og Indriða í Fóstbræðrum“ Rúmlega sjö hundruð Grindvíkingar vilja selja Forsetaframbjóðendur í Pallborðinu klukkan 13 á morgun Fylgi forsetaframbjóðenda, mótmæli Grindvíkinga og einhverfa barna Liður í uppbyggingunni að fólk geti sest niður og unnið úr áfallinu Cyrus og Herkúles fá já en Bergman bannaður Dæmdur fyrir árásina í Úlfarsárdal Katrín leiðir og hefur tölfræðilega marktækt forskot á Baldur „Ef stelpur byrja ungar á blæðingum er það fyrsta flaggið“ Tvö flutt á slysadeild eftir bílveltu Jón Jónsson kemur nýr inn í stjórn Boða til fundar til að ræða framtíð MÍR eftir dómsmál Fjölgun ofbeldisbrota gegn lögreglu og öðrum opinberum starfsmönnum Ritskoðun bjóra: „Þetta er gert fyrir börnin“ Steingrímur J og Njáll Trausti sameinast í orkuvæðingu norðausturhornsins Flóttamenn tóku forskot á stóra plokkdaginn Frumskógur bílastæðagjalda og þau hæstu þúsund krónur Grindvíkingar boða til mótmæla gegn Þórkötlu „Engin ástæða til að boða til kosninga“ Segir „ómanneskjulegt“ álag á foreldrum einhverfra barna Stungumaður þarf að dúsa inni fram að dómi Sagði upp til að annast einhverfa dóttur, vantraust á þingi og bílastæðagjöld Sjá meira
Notkun á orðinu „sæng“ hefur breyst töluvert í gegnum árin, samkvæmt nýrri grein Guðrúnar Kvaran, prófessors í íslensku. Hún var spurð að því á Vísindavefnum hvort Íslendingar hefðu mögulega ruglast á notkun orðanna „sæng“ og „dýna“, þar sem orðin hafi aðra merkingu á dönsku. Orðin eru víða að finna í fornum ritum, en þó ekki alltaf í sömu merkingu og notuð er í dag. Eflaust velta einhverjir fyrir sér hvers vegna frændur okkar Danir nota orðin sæng og dýna (seng og dyne) í annarri merkingu en við. Þar þýðir „seng“ rúm og „dyne“ sæng. Guðrún skoðaði málið ofan í kjölinn í grein sinni á Vísindavefnum. Þar segir að orðið sæng hafi í fornum ritum oftast verið notað í merkingunni „rúm eða hvílu.“ Guðrún vísar meðal annars í orðabók Johans Fritzners (III:640):„hann kemr at einni lokrekkju, þar brann ljós á kertastiku; Þ. sér, at kona liggr í sænginni.var Skjaldvöru fylgt til þeirrar skemmu ok sængr, sem Sigurðr bóndi hennar svaf í. sængin var svá há, sú er þau skyldu sofa í, at jarlinn féll niðr öðrum megin sængrinnar.“ Þegar litið sé í Ritmálssafn Orðabókar Háskólans sé elsta dæmið um sæng frá 1549. Þar sé greinilega átt við rúm:„Item skáli með grenivið, fjórar sængur hvoru megin með rúmstokkum, bríkum og skörum.“ Þá sé sömu sögu að segja úr Nýja testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar, sem gefin var út 1540, fyrst íslenskra bóka á prenti:„lietu suo sængina nidr siga sem hin siuke la i.“ Breyting varð á orðanotkuninni á fyrri hluta 18.aldar. Guðrún fann dæmi frá 1714 þar sem talað var um yfirsæng, sem hafi þar verið notað í sömu merkingu og sæng í dag. Sömuleiðis sé orðið undirdýna notað um það sem kallað er dýna í nútímamáli. „Orðið dýna kemur fyrir í fornu máli og er skýrt svo hjá Fritzner ( I:276): 'overstrø, fylde med Dun',“ skrifar Guðrún. Þá vísar hún í ýmis föst orðasambönd sem sýna að sæng merkti rúm, til dæmis að „ganga í eina sæng með e-m“, „ganga í hjónaband“ og „leggjast á sæng“. Sæng í nútímamáli sé því líklega stytting úr yfirsæng.Grein Guðrúnar Kvaran má lesa í heild hér.
Mest lesið „Ef stelpur byrja ungar á blæðingum er það fyrsta flaggið“ Innlent Myndband af þjófunum í Hamraborg í fréttum Stöðvar 2 Innlent Halda andlitinu í skólanum en hrynja niður heima Innlent Katrín leiðir og hefur tölfræðilega marktækt forskot á Baldur Innlent Læknir langþreyttur á skriffinnsku: „Mér líður oft eins og Indriða í Fóstbræðrum“ Innlent Hafa vitneskju um mögulegan dvalarstað Íslendings sem flýr réttvísina Erlent Ákærður fyrir að nota slagorð SS-sveitanna á fjöldafundi Erlent Útsendarar Rússa sakaðir um skipulagningu árása í Þýskalandi Erlent Forsetaframbjóðendur í Pallborðinu klukkan 13 á morgun Innlent Tvö flutt á slysadeild eftir bílveltu Innlent Fleiri fréttir Myndskeið úr Hamraborg og maður sem heyrir liti með loftneti Kíghósti hefur náð útbreiðslu á höfuðborgarsvæðinu Myndband af þjófunum í Hamraborg í fréttum Stöðvar 2 Bein útsending: Hvernig er best að reka heilbrigðisþjónustu? Helga gert að rannsaka slysasleppingarnar Kjarnorkuknúinn kafbátur í stuttri heimsókn Halda andlitinu í skólanum en hrynja niður heima „Sérlega sérstakur“ hellir í Mývatnssveit áfram lokaður Læknir langþreyttur á skriffinnsku: „Mér líður oft eins og Indriða í Fóstbræðrum“ Rúmlega sjö hundruð Grindvíkingar vilja selja Forsetaframbjóðendur í Pallborðinu klukkan 13 á morgun Fylgi forsetaframbjóðenda, mótmæli Grindvíkinga og einhverfa barna Liður í uppbyggingunni að fólk geti sest niður og unnið úr áfallinu Cyrus og Herkúles fá já en Bergman bannaður Dæmdur fyrir árásina í Úlfarsárdal Katrín leiðir og hefur tölfræðilega marktækt forskot á Baldur „Ef stelpur byrja ungar á blæðingum er það fyrsta flaggið“ Tvö flutt á slysadeild eftir bílveltu Jón Jónsson kemur nýr inn í stjórn Boða til fundar til að ræða framtíð MÍR eftir dómsmál Fjölgun ofbeldisbrota gegn lögreglu og öðrum opinberum starfsmönnum Ritskoðun bjóra: „Þetta er gert fyrir börnin“ Steingrímur J og Njáll Trausti sameinast í orkuvæðingu norðausturhornsins Flóttamenn tóku forskot á stóra plokkdaginn Frumskógur bílastæðagjalda og þau hæstu þúsund krónur Grindvíkingar boða til mótmæla gegn Þórkötlu „Engin ástæða til að boða til kosninga“ Segir „ómanneskjulegt“ álag á foreldrum einhverfra barna Stungumaður þarf að dúsa inni fram að dómi Sagði upp til að annast einhverfa dóttur, vantraust á þingi og bílastæðagjöld Sjá meira