Lýðræðisleg tilraunastofa

Fyrsti kennsludagur Róttæka sumarháskólans verður á miðvikudaginn í næstu viku. Þar verður boðið upp á fjölda námsstofa um pólitísk málefni þar sem áherslan er á róttæka réttlætisbaráttu. Viðar Þorsteinsson umsjónarmaður segir hina marxísku samfélagsgreiningu hafa gengið í endurnýjun lífdaga og eigi mikið erindi við ástandið í dag.

Þetta er annað árið í röð sem Róttæki sumarháskólinn er starfræktur en um er að ræða sjálfboðaverkefni sem er öllum opið, óháð menntun og fyrri reynslu. Verkefnið er runnið undan rifjum Viðars Þorsteinssonar, sem hefur verið við doktorsnám í Bandaríkjunum undanfarin ár, en hann vildi stofna vettvang fyrir umræðu og fræðslu um aktívisma og pólitíska hugmyndafræði á Íslandi.

„Ég hef lengi verið virkur í aktívisma og haft áhuga á hvernig hann tengist pólitískri hugmyndafræði. Ég man hins vegar að þegar ég var í háskólanámi hér heima var lítið sem ekkert hægt að læra um þessi fræði; það var eitthvað um marxisma en nákvæmlega ekkert um anarkisma. Undanfarin ár hefur það einna helst verið í kynjafræði sem bólað hefur á róttækum samfélagsvísindum.

Ég fékk fyrir nokkru þessa hugmynd að Róttæka sumarháskólanum og ákvað að kýla á það. Ég vissi af mörgu fólki sem var að pæla í þessum hlutum, hafði lesið sér mikið til eða bjó einfaldlega yfir mikilli reynslu sem ekki gefst alltaf tækifæri til að miðla. Í aktívisma er oft verið að bregðast við einhverju sem er að gerast á stundinni en það þarf líka að gefa sér tíma til að setjast niður og formúlera hugmyndafræði. Róttæki sumarháskólinn er hugsaður sem vettvangur til þess."

Sumum kann að finnast það hljóma eins og þversögn að bjóða upp á skólahald í aktívisma – að aktívismi gangi jú út á aðgerðir en ekki bollaleggingar. Viðar bendir hins vegar á að það sé lítið vit í aktívisma sem ekki búi skýr hugsun að baki.

„Þessi athugasemd afhjúpar þá skoðun, sem ég held að sé nokkuð algeng, að aktívistar séu óskipulagðir villimenn og ofbeldisseggir sem spretti fram svartklæddir með Molotov-kokteila. En þannig er það ekki og hefur aldrei verið. Þessar andófshreyfingar, sem sjást einna helst þegar það eru mótmæli og þess háttar, byggja á mjög sterkum hefðum hugsunar, hugmyndafræði og gagnrýni. Krítísk hugsun hefur alltaf verið stór hluti af aktívisma og ef maður talar við fólk sem lætur þessi mál sig varða, til dæmis anarkista, heyrir maður að þetta er yfirleitt fólk sem er búið að lesa sér vel til og spá mikið í þessi mál."

Endurnýjun marxismansÍ Róttæka sumarháskólanum er boðið upp á námsstofur sem fjalla um marxíska samfélagsgreiningu – kenningahefð sem hefur legið óbætt hjá garði um skeið, að minnsta kosti í orði kveðnu, en Viðar segir að hafi gengið í endurnýjun lífdaga að undanförnu.

„Á Íslandi sérstaklega held ég að sé mjög vaxandi áhugi á þeirri kenningarhefð – þá á ég við fræðilegan marxisma, samfélagsgreiningu sem Karl Marx lagði grunn að en hefur verið ótrúlega lífleg hefð allar götur síðan. Marxismi er í raun enn þann dag í dag ein af stoðum allra félagsvísinda, þótt það sé rétt að það hefur ekki verið í tísku að kenna sig við hann. En þetta er nálgun sem hefur augljóslega eitthvað fram að færa um þessar mundir, til dæmis í sambandi við efnahagskreppur. Viðtekin hagfræði hefur hreinlega ekki tök á að skýra svona kreppur; hagfræði eins og hún er kennd í skólum í dag gerir ávallt ráð fyrir einhvers konar jafnvægi. Það er eins og það verði skammhlaup í hausnum á hagfræðingum þegar kreppur koma upp því þeir vita ekki hvernig þeir eiga að skýra það út frá sínum kenningum.

Marxisminn gengur á hinn bóginn út á að fjalla um kapítalisma sem óstöðugt kerfi og fullt af mótsögnum. Þegar pólitísk ólga vex býður marxisminn líka upp á kenningar um stéttabaráttu og vald. Þannig ég held að marxismi eigi mikið erindi við það samfélagsástand sem blasir við okkur núna."

Róttæk undiraldaMikil pólitísk gerjun varð í kjölfar efnahagshrunsins fyrir tæpum fjórum árum og birtist meðal annars í mótmælum og borgarafundum þar sem margir virtust reiðubúnir til að hugsa hlutina upp á nýtt og ráðast í r uppstokkun á samfélaginu. Viðar segir að sá eldmóður sem varð vart í kjölfar hrunsins hafi dottið niður.

„Margir virðast vera reiðubúnir að sætta sig við að hlutirnir fari aftur í sama farið. Það er til dæmis mín tilfinning gagnvart ríkisstjórninni; þótt hún hafi komist til valda á þeim forsendum að hún ætlaði að ráðast í breytingar hafa þær ekki verið miklar að mínum mati.

En það lifir þó áfram ákveðinn neisti, þótt hann sé ekki jafn áberandi og birtist ekki jafn skýrt og í götumótmælum. Ég nefni sem dæmi Lýðræðisfélagið Öldu en einn af þeim sem er virkur þar, Hjalti Hrafn Hafþórsson, ætlar að vera með námsstofu hjá okkur um svokallaða skilyrðislausa grunnframfærslu sem er mjög áhugaverð og róttæk pæling.

Þótt róttæknibylgjan sé ekki kannski jafn sterk og strax eftir hrun er ennþá talsverð undiralda. Það vakir meðal annars fyrir mér að hlúa dálítið að henni og stuðla að því fólk sé tilbúnara þegar næsta kreppa eða hrun ríður yfir, sem ég held að sé ekkert endilega svo langt að bíða."

Engin skýr uppskrift að draumasamfélagiEn hver væri besti hugsanlegi árangur Róttæka sumarháskólans, að mati Viðars?

„Markmiðið er að efla vitundina um að annars konar samfélag sé mögulegt; að berjast við þá sjálfsblekkingu að þetta kapítalíska samfélag stéttaskiptingar sé eðlilegt, og að við þurfum að sætta okkur við það sem eina valkostinn. Ég myndi vilja sjá skólann hjálpa okkur að komast undan þeirri sjálfsblekkingu og leiða okkur heim í sanninn um að það eru endalausir möguleikar á því hvernig mannleg samfélög eru samsett."

Andófshreyfingum 21. aldar er stundum legið á hálsi fyrir að bjóða ekki upp á skýran valkost við samfélagsgerðina sem þær gagnrýna – annað módel.

„Það er tiltölulega ný tegund af gagnrýni. Þetta var auðvitað ekki þannig áður þegar kommúnistahreyfingin var og hét; þá var nokkuð skýrt fyrir hverju var barist. En þetta er alveg rétt upp að vissu marki, það er ekki endilega til einhver skýr uppskrift að draumasamfélagi. Ég held hins vegar að það sé allt í lagi. Baráttan fyrir nýju samfélagi þarf ekki endilega að ganga út á það að menn séu með tilbúnar og fullmótaðar hugmyndir um hvernig allt eigi að vera. Margar aktívistahreyfingar leggja meiri áherslu á að vera sjálfar lýðræðislegar og opnar fyrir skoðanaskiptum og tilraunamennsku. Þannig komumst við að því hvað virkar og hvað ekki."

bergsteinn@frettabladid.is