Í persónulegu sambandi við stjörnurnar

„Við eigum að varðveita myrkrið,“ segir Sævar Helgi Bragason stjörnuskoðari sem segir miður að langstærsti hluti náttúrunnar sé óðum að hverfa sjónum. Lýsing í borgum og bæjum sé orðin svo mikil að við skynjum ekki lengur samband okkar við náttúruna og heiminn. Honum er umhugað um þetta persónulega samband mannsins við stjörnurnar. Hann hefur gefið út bókina Stjörnuskoðun fyrir alla fjölskylduna sem fjallar um næturhimininn og það helsta sem sést með berum augum. „Við höfum myrkur og það þarf ekki að fara langt til að losna við ljósmengunina. Í Evrópu er orðið ómögulegt að sjá Vetrarbrautina á mörgum stöðum. Það eru gríðarleg verðmæti fólgin í ósnortnum nætur­himni og mikil gæði. Því þetta persónulega samband skiptir máli, að við finnum að við erum hluti af heiminum, finnum fyrir smæð okkar. Það eru allt of margir sem horfa aldrei upp,“ segir Sævar.

Eins og ástfanginn maður

Landsmenn þekkja Sævar af góðu einu, nefnilega því þegar hann stóð fyrir því að öll grunnskólabörn á Íslandi fengu sérstök gleraugu til að geta fylgst með sólmyrkvanum í mars 2015. Hann gerði það af hugsjón. Hann er drifinn áfram af ástríðu um að miðla áfram undrum alheimsins. „Ég hef svo rosalega þörf fyrir að segja öðrum frá því sem mér finnst skemmtilegt. Þegar maður er ástfanginn, þá langar mann helst að öskra það og segja öllum heiminum frá því. Mér líður svolítið þannig þegar ég er að læra eitthvað nýtt sem mér finnst ótrúlega merkilegt. Þá langar mig að hlaupa út á götu og hrista fólk og spyrja það: Finnst þér þetta ekki merkilegt?

Það er svo ótrúlega margt áhugavert og merkilegt í kringum okkur. Mér finnst sorglegt þegar forvitnin í fólki deyr. Þá fer fólk á mis við svo margt.“

Fróðleiksfúst barn

Sævar hefur alveg hreint ótrúlega mikið fyrir stafni. Hann er ritstjóri Stjörnufræðivefsins, formaður Stjörnuskoðunarfélags Seltjarnarness, kennari í MR, pistlahöfundur í útvarpi og sjónvarpi. Hann heimsækir skóla, leiðbeinir ferðamönnum og leiðsögumönnum um norðurljós og stjörnur.

Vænst þykir honum um það hlutverk að tala um stjörnurnar við skólabörn. Sjálfur var hann dreymið barn og einkunnirnar ekki alltaf háar.

„Mér fannst fátt jafnskemmtilegt og að horfa upp í himininn þegar ég var lítill. Þegar ég var fimm ára og gekk í skóla á morgnana, þá horfði ég nú eiginlega meira upp í himininn en fram fyrir mig. Fannst himinninn svo fallegur og spennandi og vildi fá að vita hvað hann hefði að geyma.

Það var eiginlega enginn sem gat gefið mér almennileg svör. Ein fyrsta bókin sem ég vildi taka á bókasafninu var stjörnufræðibók. En mér var ráðlagt af kennaranum að taka eitthvað einfaldara. Ég kunni ekki að lesa þá. Svo þegar ég hafði aldur til og var nógu góður í að lesa þá drakk ég í mig stjörnufræðibækur. Allt sem tengist náttúrunni hefur mér fundist alltaf ótrúlega spennandi og heillandi. Jöklarnir, skýin, dýrin og lífið og allt saman. En þrátt fyrir fróðleiksfýsnina þá fékk ég ekki endilega góðar einkunnir. Alls ekki,“ segir Sævar og hlær. „Því ég lærði bara það sem mér fannst skemmtilegt og sinnti hinu nánast eiginlega ekki neitt.“

Sofandi í gegnum lífið

Hann hefur sterka skoðun á því að fólk eigi að undrast og vera forvitið. Ungir sem gamlir. „Allt of margir fara sofandi í gegnum lífið. Það er kannski ástæðan fyrir því að mér finnst það sem ég geri mikilvægt. Ég vil vekja fólk. Ég trúi því statt og stöðugt að heimurinn verði betri ef við höfum meiri þekkingu á honum. Ef við víkkum hugann, gerum hann víðsýnni. Þá erum við líka betur í stakk búin til að taka erfiðar ákvarðanir. Við eigum auðveldara með að skipta um skoðun þegar ný þekking verður til. Ég trúi því að allir hafi hæfileika á einhverju sviði, sem þeir þurfi að finna og glæða lífi. Stundum fáum við ekki nógu góð tækifæri og þurfum að berjast. En maður uppsker eins og maður sáir. Mér leiðist keppni, mér leiðast einkunnir og mótun samfélagsins. Reynum að hafa gaman af þessu,“ segir hann. „Ástríðan, þegar þér tekst að glæða hana, þá fleytir hún þér ansi langt.“

Breytir heiminum fyrir soninn

Sævar er einstæður faðir. Hann á sex ára son og bókin nýútkomna er tileinkuð honum. „Sonur minn veitir mér innblástur. Hann er að verða sex ára, hann á afmæli á gamlársdag. Hann er mjög forvitinn og mikill aðdáandi Star Wars. Þetta er ótrúlega skemmtilegur aldur þegar þau eru að uppgötva heiminn. Maður á að gera allt sem maður getur til að halda þessari forvitni á lífi. Mig langar til þess að hann búi í heimi sem er fallegur og spennandi. Ég veit að ef við eflum áhuga barna á vísindum og náttúrunni þá smám saman færumst við í þá átt að heimurinn verður betri. Við leysum vandamál sem við stöndum andspænis og svo framvegis.

Auðvitað vil ég breyta heiminum. Og finnst fínt að byrja smátt og hugsa staðbundið. Ég er enginn Elon Musk, sem framleiðir rafbíla til þess að koma á byltingu. En ég bara veit að við þurfum að horfa upp í himininn til að sjá hvað við erum hluti af stórri heild. Ég held að fólk sem færir okkur skilning sé fólk sem breytir heiminum. Hvort sem það eru vísindamenn eða listamenn. Þetta er nátengt, listir og vísindi í þessu samhengi.“

Vanmáttur og auðmýkt

En þyrmir aldrei yfir hann þegar hann hugsar um alheiminn?

„Jú, sérstaklega þegar maður hugsar um upprunann og þróunina á endalokunum. Hvað heimurinn er virkilega stór. Stundum kemur tilfinning upp í hugann eins og maður skynji það, en svo dettur maður á jörðina, vanmáttugur. Forviða og fullur auðmýktar.

Maður lærir auðmýkt. Við búum á svo pínulítilli plánetu. Það er svo sorglegt hvað við erum að fara illa með hana,“ segir Sævar og beinir tali sínu til stjórnmálamanna.

„Umhverfisvernd á að snúast um það að við eigum að geta lifað hér. Við förum svo illa með hana að við erum að stofna heimili okkar í mikla hættu. Það er óþolandi að fylgjast með stjórnmálamönnum skella skollaeyrum við því sem þarf að laga. Fyrst og fremst, hættið þessum kreddum. Opnið hugann. Maður getur haft rangt fyrir sér. Það er ekkert að því. Þannig hafa allar framfarir í heiminum orðið, við höfum uppgötvað að við höfum rangt fyrir okkur. Við þurfum að breyta efnahag okkar ef að við ætlum að búa afkomendum okkar góða framtíð. Það er allt í lagi að treysta á vísindin en ekki leggja allt of mikið traust á þau. Þið nennið nefnilega ekki að fjármagna þau almennilega, þannig að við hverju búist þið?

Það er ekkert hættulegt og ekkert sárt að breyta um kúrs og hefja vegferðina í að leysa vandamálin,“ bendir Sævar á. „Opnið huga ykkar, fyrst og fremst. Lærið eitthvað nýtt um heiminn. Hugsið um hagsmunina. Það er ekki nóg að hugsa til næstu fjögurra ára. Stjórnmálamenn, gerið eitthvað stórkostlegt,“ biður hann um.

„Stjörnufræðin hefur veitt okkur þá víðsýni sem við þurfum til að breyta heiminum. Innblástur. Samt er það þannig að það vill enginn draga neitt úr sínu. Mér finnst í þessu sambandi að fólk ætti að hlýða speki Hávamála. Orðstír deyr aldrei, segir þar.“

Frá okkur til stjarnanna sem dóu

En hvað skyldi vera það fallegasta sem hann hefur rekist á í þessum fræðum? „Fallegasta staðreynd sem ég veit um er að öll efnin í líkamanum okkar urðu til þegar stjörnur dóu. Þegar stærstu stjörnur alheimsins springa þá framleiða þær öll þau efni sem við erum búin til úr og dreifa þeim um heiminn. Átta milljörðum ára eftir að heimurinn varð til, varð jörðin til. Við erum úr sömu efnum og jörðin sem við getum rakið til stjarna sem dóu. Mestu hamfarir heimsins síðan Miklihvellur varð. Mér finnst það svo fallegt, því það tengir okkur ekki bara við alheiminn efnafræðilega séð heldur líka í tíma. Þessar hamfarir leiddu til þess að við urðum til. Og svo heldur hringrásin áfram. Því þegar við deyjum þá fara efnin úr okkur ofan í moldina, inn í jörðina sem aðrar lífverur nærast á. Endalaus hringrás, aftur og aftur. Mér finnst hann fallegur, þessi óslitni þráður. Frá okkur til stjarnanna og uppruna alheimsins.“

Tímaspursmál hvenær við finnum líf

Og þá að spurningunni sem hann fær alltaf. Hvað með líf á öðrum hnöttum? „Það er tímaspursmál að við verðum vör við líf. Ég vona að það gerist á minni ævi. Ég er ekki mjög bjartsýnn, en ég er sannfærður um líf í geimnum. Það er rökrétt. Fjöldi stjarna er svo yfirþyrmandi mikill, tölfræðilega séð getur ekki annað verið en að það sé líf einhvers staðar þarna úti.“

Hver er mest krefjandi spurning fræðanna?

„Það er bara hvernig heimurinn varð til. Fræðin segja okkur ekki hvernig hann varð til. Bara hvað gerðist eftir að hann varð til. Þessi spurning um það hvernig heimurinn varð til er spurningin í kolli hvers stjörnufræðings, ráðgátan.

Vísindin eru ævintýri. Við erum að læra um okkur sjálf, læra um heiminn í kringum okkur. Hvaða ævintýri gæti verið stórbrotnara?“

Upphaf alheims í túbusjónvarpi

Sævari finnst skemmtilegt að vekja fólk til umhugsunar með skemmtilegum sögum. Og það gerir hann núna. Meira að segja túbusjónvarpið sem fólk fleygði á haugana í síðasta góðæri geymdi magnaðan leyndardóm. „Það eru fáir sem vita það, en í túbusjónvarpinu var að finna sönnunargagn um að alheimurinn á sér eitt upphaf.

Með því að stilla á snjókomuna þá getur þú hlustað á suð. Eitt prósent af þessu suði kemur frá bakgrunnsgeislum alheimsins sem er merki um að heimurinn hafi átt sér eitt upphaf. Út frá þessu suði má læra ýmislegt um það hvernig heimurinn þróast, allt þetta í túbusjónvarpinu,“ segir Sævar og hlær. „Þetta er allt í kringum okkur. Við þurfum bara að vilja sjá það, heyra í því. Horfa.“

Af hverju ekki ESA?

Hvernig er staða stjörnufræði og vísinda á Íslandi? „Við eigum að fjármagna háskólann okkar betur. Stjörnufræði er ekkert rosalega öflug, hún er tiltölulega ný vísindagrein á Íslandi. Við erum hluti af norræna sjónaukanum sem er risastórt og byltingarkennt tæki. Þetta er sjónauki staðsettur á La Palma á Kanaríeyjum. En við ættum að hugsa stærra og taka til dæmis þátt í starfi Geimvísindastofnunar Evrópu, ESA. Við erum eitt af fáum Evrópuríkjum sem taka ekki þátt. Það skilur eiginlega enginn af hverju við tökum ekki þátt, því þetta kostar lítinn pening. Þetta eru um 800-1.200 milljónir á ári. Það yrði gífurleg lyftistöng fyrir Ísland að taka þátt og myndi sporna við spekileka. Þetta er ódýr lausn sem gæti haft víðtæk áhrif til lengri tíma. Annað en þessar stóru lausnir sem stjórnmálamenn tala um. Með fullri virðingu fyrir hugmyndum um áburðarverksmiðjur framtíðar,“ segir Sævar hæðnislega. „Stjórnmálamenn þurfa að hugsa lengra en í heimahagana.“

Sævar sjálfur leggur hart að sér til þess að búa á Íslandi. „Af hverju flyt ég ekki bara út? Ég er stundum spurður að því. Ég þarf að búa í foreldrahúsum á meðan ég reyni að koma undir mig fótunum. Ég hef mikla ánægju af starfi mínu en afkoman er stundum bág. Ég er bara í sömu sporum og margir af minni kynslóð. Ég neyddist til að flytja aftur heim og er fastur þar í bili. Ég er kennari og launin eru ekkert frábær. En þetta er bara svo skemmtilegt og frábærir nemendur. Þetta er svo efnilegt fólk, við þurfum að hlúa að því til lengri tíma litið. Ég fer oft í skóla og tala við börn um geiminn og heiminn, stundum geri ég það ókeypis. Ég veit að ég ætti ekki að gera það en ég hef bara þessa þörf fyrir að miðla þessari þekkingu. Koma á þessu sambandi við heiminn.“

Skoðaðu sólkerfið úr garðinum

Og þetta samband? Þarf sjónauka? Eftir hverju á ég að líta? „Það þarf ekki endilega sjónauka,“ segir Sævar. „Farðu til dæmis bara út þegar sólin sest og horfðu til himins. Ef þú horfir til austurs og það er heiðskírt þá getur þú séð gráfjólublátt belti, þér finnst þetta örugglega fallegt en veist ekki hvað þetta er, þetta er skugginn sem jörðin varpar í geiminn. Þessi skuggi er stór. Fyrir ofan skuggann er rósbleikt belti. Þetta er kallað belti Venusar,“ segir hann.

„Þú getur skoðað sólkerfið úr garðinum heima,“ bendir hann á en í dag, laugardag 3. desember, segir hann tilvalið að líta upp við sólsetur og sjá Venus. „Núna er tunglið vaxandi á himnum, þá verður það fallega sigðarlaga í vestri. Rétt þar hjá verður Venus skær og falleg. Það verður falleg samstaða Venusar og tunglsins og ef fólk horfir vel þá má sjá Mars líka, sem er örlítið appelsínugulur á lit en miklu daufari en Venus.

Svona samstöður verða reglulega og þær eru alltaf jafn óskaplega fallegar og þess vegna hvet ég fólk alltaf til að horfa á þær,“ segir hann.