Kýrskýrar mannvitsbrekkur Jón Axel Egilsson skrifar 26. júlí 2017 15:18 MannvitsbrekkaÍ Þjóðviljanum 10. maí 1978 á blaðsíðu 6 er athyglisverð þingsjá um þingræðu Vilborgar Harðardóttur (1935-2002) um endurskoðun meiðyrðalöggjafarinnar: Mannvitsbrekka getur táknað viskufjall. Vilborg vitnar í ummæla Úlfars Þormóðssonar, blaðamanns, sem hafði m.a. þessi orð um meðlimi Varins lands: „...þessi hópur mannvitsbrekkna...“, en Varið land sem vildi ekki að herinn færi, stefndu honum fyrir meiðyrði. Í athugasemdum lögmanns stefnenda segir svo um ummæli Úlfars: „Stefnendur telja þessi ummæli móðgandi og refsa beri fyrir þau skv. 234. gr. laga nr. 19/1940.“ Úlfar var sýknaður, en Svavar Gestsson (varastefndi) mátti greiða fyrir hönd Þjóðviljans. Þessi málatilbúningur kom til vegna þess að menn þekktu m.a. ekki merkingu orðsins „mannvitsbrekka“. Guðrún Kvaran prófessor, skýrir þetta svo á Vísindavefnum: „Orðið mannvitsbrekka kemur fyrir í fornu máli. Í Landnámu hafa tvær konur viðurnefnið mannvitsbrekka. Þær voru Ástríður Móðólfsdóttir og Jórunn Ketilsdóttir flatnefs. Mannvit merkir 'speki, þekking' en hvað brekka merkir í þessu sambandi er óljóst. Giskað hefur verið á að um herðandi viðlið sé að ræða og að orðið merki þá 'sú sem býr yfir miklu viti, mikilli þekkingu'. Í söfnum Orðabókar Háskólans er elst dæmi um notkun orðsins úr síðari alda máli frá 1915. Þar er það notað í yfirfærðri merkingu um að standa á einhverjum stað í mannvitsbrekkunni, það er að segja um það vit sem einhverjum er gefið. Í yngra dæmi frá Halldóri Laxness er greinilega verið að tala um vit fólks, bæði kvenna og karla, og er það sú merking sem lögð er í orðið nú, í heldur kaldhæðnislegum tón.“ (Ég held að kaldhæðnin sé að mestu horfin úr merkingunni.) En áfram úr þingræðu Vilborgar: „Almennastur skilningur viðurnefnisins mun á þessari öld hafa verið e.k. „viskufjall" eða sá klettur, sem vitsmunir annarra stranda á. Er þessi skýring runnin frá þýska málfræðingnum Hugo Gering árið 1894, sem þýðir það á þýsku sem „Weisheitsklippe". Eldri skýring viðurnefnisins kemur hinsvegar fram hjá sjálfum Konrad Maurer árið 1855. Þar er orðið talið skylt dönsku sögninni „brække", enskunni „break" og þýskunni „brechen", „Mannerwitzbrecherin", þ.e. sú sem brýtur niður vit karlmanna eða töfrar og tælir horska hali: die verstandige Manner Bezaubernde. Er þá talið, að orðið „maður" hafi i fornmáli þýtt karlmaður einsog skyld orð í öðrum málum gera enn í dag. Finnur Jónsson skilur viðurnefnið hinsvegar meira jarðlegum skilningi: Þar sem mannvitið var á þeim tíma talið eiga heima i brjóstholinu, hafi orðið mannvitsbrekka átt við konu með sérlega þrýstinn barm.“ (Skýring Finns myndi teljast „karlrembuskýring“ í dag. Ég held að hrútskýring nái því ekki.)KýrskýrÞví spyrði ég þessi tvö orð saman að orðið „kýrskýr“ hefur farið svipaða leið með öfugum formerkjum. Í sveitinni þóttu kýr ekki stíga í vitið og var orðið notað um heimska menn (og konur); suma svo heimska að þeir voru „sauðgreindir“ líka. Eins gott að það orði skipti ekki um merkingu. Þó væri gaman að heyra þingmenn segja: „Háttvirtur þingmaður er svo sauðgreindur að hann samþykkti búvörusamninginn.“ Vefsíður eins og Íslenska málfélagið, malid.is og fleiri í þeim dúr segja orðið „kýrskýr“ merki „heimskur“; en einstaklingar eins og Eiður Guðnason (1939-2017) og Sigurður G. Tómasson bæta um betur og segja „nautheimskur“. Látum vera þó að einstaka snjáldurbókarvini verði á að nota orðið í rangri merkingu, en manni bregður í brún er mannvitsbrekkur eins og Össur Skarphéðinsson, Ögmundur Jónasson og núna síðast Ari Trausti Guðmundsson nota orðið „kýrskýrt“ í merkingunni augljóst. Rúsínan í pylsuendanum er svo að grein Ara Trausta nefnist: „Röng skilaboð“... Heimildir:https://timarit.is/view_page_init.jsp?issId=222240&pageId=2860679&lang=is&q=Mannvitsbrekkahttps://www.visindavefur.is/svar.php?id=1034https://xn--mlfri-xqa2b6e.is/grein.php?id=638https://malid.is/leit/k%C3%BDrsk%C3%BDrhttps://eidur.is/617https://einherji.blog.is/blog/einherji/entry/225807//g/2013702059937https://eyjan.pressan.is/frettir/2010/12/11/ogmundur-segir-thad-%E2%80%9Ekyrskyrt%E2%80%9C-ad-ser-hafi-verid-hotad-rikisstjornarslitum-vegna-icesave/https://vefblod.visir.is/index.php?s=10712&p=228935 Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun „Við áttum aldrei möguleika“ Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun Þreytandi grænþvottur Birgitta Stefánsdóttir Skoðun Alþjóðadagur félagsráðgjafar Steinunn Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Alþjóðadagur félagsráðgjafar Steinunn Bergmann skrifar Skoðun Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir skrifar Skoðun Að skoða meira inn í sumar ástæður misnotkunar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Fundur NAMMCO í vikunni Micah Garen skrifar Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Leiðin að bílprófinu Þuríður B. Ægisdóttir skrifar Skoðun Draumalandið Luxemburg og íslenskir jafnaðarmenn - þriðji hluti Ólafur Sveinsson skrifar Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar Skoðun Forsendur krafna um íslenskukunnáttu Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson skrifar Skoðun Hræðsla er hjálplegur þjónn, en hræðilegt yfirvald Jón Þór Ólafsson skrifar Skoðun „Kvótasetning grásleppu snýst um að tryggja arðsemi“? Örn Pálsson skrifar Skoðun Hvað tökum við með okkur? Magnús Bergmann skrifar Skoðun Þreytandi grænþvottur Birgitta Stefánsdóttir skrifar Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera? Rannveig Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Íslenskur matur Bjarni Jónsson skrifar Skoðun „Við áttum aldrei möguleika“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lán úr óláni Ísleifur Arnórsson skrifar Skoðun Síðasta kynslóðin! Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Að læra íslensku til að finnast þú vera hluti af samfélaginu Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Virði lýðræðis Sigríður Hrund Pétursdóttir skrifar Skoðun Ójöfnuður - andhverfa lýðræðis Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Mars er mánuður árvekni um ristilkrabbamein Agnes Smáradóttir,Sigurdís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Norræna módelið og framtíð lýðræðis Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Frelsi og fjárhagslegt öryggi ungbarnafjölskyldna Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Sigurbogi Dagbjört Ósk Steindórsdóttir skrifar Skoðun Er hækkun húsnæðisbóta á óregluvæddum leigumarkaði heimska eða meðvitaður stuðningur við eignafólk? Guðmundur Hrafn Arngrímsson skrifar Sjá meira
MannvitsbrekkaÍ Þjóðviljanum 10. maí 1978 á blaðsíðu 6 er athyglisverð þingsjá um þingræðu Vilborgar Harðardóttur (1935-2002) um endurskoðun meiðyrðalöggjafarinnar: Mannvitsbrekka getur táknað viskufjall. Vilborg vitnar í ummæla Úlfars Þormóðssonar, blaðamanns, sem hafði m.a. þessi orð um meðlimi Varins lands: „...þessi hópur mannvitsbrekkna...“, en Varið land sem vildi ekki að herinn færi, stefndu honum fyrir meiðyrði. Í athugasemdum lögmanns stefnenda segir svo um ummæli Úlfars: „Stefnendur telja þessi ummæli móðgandi og refsa beri fyrir þau skv. 234. gr. laga nr. 19/1940.“ Úlfar var sýknaður, en Svavar Gestsson (varastefndi) mátti greiða fyrir hönd Þjóðviljans. Þessi málatilbúningur kom til vegna þess að menn þekktu m.a. ekki merkingu orðsins „mannvitsbrekka“. Guðrún Kvaran prófessor, skýrir þetta svo á Vísindavefnum: „Orðið mannvitsbrekka kemur fyrir í fornu máli. Í Landnámu hafa tvær konur viðurnefnið mannvitsbrekka. Þær voru Ástríður Móðólfsdóttir og Jórunn Ketilsdóttir flatnefs. Mannvit merkir 'speki, þekking' en hvað brekka merkir í þessu sambandi er óljóst. Giskað hefur verið á að um herðandi viðlið sé að ræða og að orðið merki þá 'sú sem býr yfir miklu viti, mikilli þekkingu'. Í söfnum Orðabókar Háskólans er elst dæmi um notkun orðsins úr síðari alda máli frá 1915. Þar er það notað í yfirfærðri merkingu um að standa á einhverjum stað í mannvitsbrekkunni, það er að segja um það vit sem einhverjum er gefið. Í yngra dæmi frá Halldóri Laxness er greinilega verið að tala um vit fólks, bæði kvenna og karla, og er það sú merking sem lögð er í orðið nú, í heldur kaldhæðnislegum tón.“ (Ég held að kaldhæðnin sé að mestu horfin úr merkingunni.) En áfram úr þingræðu Vilborgar: „Almennastur skilningur viðurnefnisins mun á þessari öld hafa verið e.k. „viskufjall" eða sá klettur, sem vitsmunir annarra stranda á. Er þessi skýring runnin frá þýska málfræðingnum Hugo Gering árið 1894, sem þýðir það á þýsku sem „Weisheitsklippe". Eldri skýring viðurnefnisins kemur hinsvegar fram hjá sjálfum Konrad Maurer árið 1855. Þar er orðið talið skylt dönsku sögninni „brække", enskunni „break" og þýskunni „brechen", „Mannerwitzbrecherin", þ.e. sú sem brýtur niður vit karlmanna eða töfrar og tælir horska hali: die verstandige Manner Bezaubernde. Er þá talið, að orðið „maður" hafi i fornmáli þýtt karlmaður einsog skyld orð í öðrum málum gera enn í dag. Finnur Jónsson skilur viðurnefnið hinsvegar meira jarðlegum skilningi: Þar sem mannvitið var á þeim tíma talið eiga heima i brjóstholinu, hafi orðið mannvitsbrekka átt við konu með sérlega þrýstinn barm.“ (Skýring Finns myndi teljast „karlrembuskýring“ í dag. Ég held að hrútskýring nái því ekki.)KýrskýrÞví spyrði ég þessi tvö orð saman að orðið „kýrskýr“ hefur farið svipaða leið með öfugum formerkjum. Í sveitinni þóttu kýr ekki stíga í vitið og var orðið notað um heimska menn (og konur); suma svo heimska að þeir voru „sauðgreindir“ líka. Eins gott að það orði skipti ekki um merkingu. Þó væri gaman að heyra þingmenn segja: „Háttvirtur þingmaður er svo sauðgreindur að hann samþykkti búvörusamninginn.“ Vefsíður eins og Íslenska málfélagið, malid.is og fleiri í þeim dúr segja orðið „kýrskýr“ merki „heimskur“; en einstaklingar eins og Eiður Guðnason (1939-2017) og Sigurður G. Tómasson bæta um betur og segja „nautheimskur“. Látum vera þó að einstaka snjáldurbókarvini verði á að nota orðið í rangri merkingu, en manni bregður í brún er mannvitsbrekkur eins og Össur Skarphéðinsson, Ögmundur Jónasson og núna síðast Ari Trausti Guðmundsson nota orðið „kýrskýrt“ í merkingunni augljóst. Rúsínan í pylsuendanum er svo að grein Ara Trausta nefnist: „Röng skilaboð“... Heimildir:https://timarit.is/view_page_init.jsp?issId=222240&pageId=2860679&lang=is&q=Mannvitsbrekkahttps://www.visindavefur.is/svar.php?id=1034https://xn--mlfri-xqa2b6e.is/grein.php?id=638https://malid.is/leit/k%C3%BDrsk%C3%BDrhttps://eidur.is/617https://einherji.blog.is/blog/einherji/entry/225807//g/2013702059937https://eyjan.pressan.is/frettir/2010/12/11/ogmundur-segir-thad-%E2%80%9Ekyrskyrt%E2%80%9C-ad-ser-hafi-verid-hotad-rikisstjornarslitum-vegna-icesave/https://vefblod.visir.is/index.php?s=10712&p=228935
Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun
Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun
Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun
Skoðun Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar
Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar
Skoðun Er hækkun húsnæðisbóta á óregluvæddum leigumarkaði heimska eða meðvitaður stuðningur við eignafólk? Guðmundur Hrafn Arngrímsson skrifar
Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun
Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun
Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun