Langamma var elskuð og hötuð

Hjartað í sýningunni eru tvö myndbrot af Guðrúnu. Annað frá því hún tók við styrk úr Rithöfundasjóði og hitt er sjö mínútna viðtal við hana í sjónvarpinu 1972. Það er gaman að heyra hana tala,“ segir Marín Guðrún Hrafnsdóttir um sýninguna Kona á skjön, sem fjallar um ævi og störf Guðrúnar Árnadóttur frá Lundi.

Sýningin er í gamla barnaskólanum á Aðalgötu 2 á Sauðárkróki en Marín segir stefnt á að hún komi næst til Reykjavíkur.

„Það verður viðburður þegar Nauta­flatafólkið fer til Reykjavíkur, gengur þar um göturnar en þráir örugglega ekkert heitara en að komast aftur í Hrútadalinn,“ segir hún hlæjandi og á þar við persónurnar úr Dalalífi, þekktustu sögu Guðrúnar frá Lundi. Alls liggja eftir hana 27 bækur.

Marín er langömmubarn Guðrúnar og sýningin er hluti af meistaraverkefni hennar úr hagnýtri menningarmiðlun í Háskóla Íslands. Samstarfskona hennar er Kristín Sigurrós Einarsdóttir sem er búsett á Sauðárkróki og hefur meðal annars boðið upp á ferðir um slóðir skáldkonunnar í Skagafirði.

„Við fengum muni, handrit og bréf hjá byggðasafni og héraðsskjalasafni Skagfirðinga til að búa til sviðsmyndir og stemningu frá tímum langömmu, til dæmis lítinn eldhúskrók og stofuhorn. Svo vinnum við með bókakápurnar og bókastaflana, meðal annars eintök sem hafa verið lesin í tætlur.

Við vorum svo heppnar að fá gamla barnaskólann, sem var vígður 1908, undir sýninguna og getum ímyndað okkur að Guðrún hafi gengið um þá byggingu. Hún flutti reyndar ekki á Sauðárkrók fyrr en 1939 en bjó á Mallandi á Skaga og víðar í Skagafirði og Húnavatnssýslu fyrir þann tíma. Þar var nú ekki mikið útstáelsi á henni því þau 17 ár sem hún var á Mallandi fór hún aðeins tvisvar á Krókinn, það var ekki verið að rjúka neitt í kaupstað.

Mér fannst mikilvægt að finna myndir sem ekki var endalaust búið að nota, við erum með sauðskinnsskóna sem langamma notaði sem inniskó síðustu árin, heklað sjal og upphlutssettið hennar. Peysufötin eru því miður ekki til. Þau voru hennar vörumerki út á við og það hefði verið gaman ef þau hefðu varðveist.“

 

Aðdáendur höfðu enga rödd

Val sýningarmuna var ekki einfalt því nafn Guðrúnar frá Lundi tengist ekki bara íslenskri kvennasögu, heldur líka rithöfundasögu, menningarpólitík og auðvitað samtíðarsögu hennar.

„Við þurftum að ákveða hvaða sögu átti að segja,“ lýsir Marín. „Út frá bókum Guðrúnar er hægt að skoða sagnfræðilegar heimildir um matargerð, vinnubrögð og þjóðhætti. En við vildum segja sögu hennar og bóka hennar og birta báðar hliðar, hina neikvæðu umræðu í fjölmiðlum sem af vinsældum bókanna spannst og líka fjalla um fólkið sem elskaði bækurnar hennar og hafði þær í stásshillum á heimilinu.

Á 7. áratugnum, þegar bækur Guðrúnar höfðu verið efstar á vinsældalistum Íslendinga í tæp 20 ár, kemur upp sú umræða að þær séu kerlingabækur og ekki par fínar, það sé bara einhver lýður sem liggi í þeim.

Menningarpólitíkin er alltaf þannig að línur eru lagðar um hvað er gott og hvað vont í bókmenntum og þar var allt mjög klippt og skorið. Ljóðaformið var enn öllu ofar og Íslendingar báru gríðarlega virðingu fyrir þjóðskáldunum.

En það var Sigurður A. Magnússon sem kom með heitið kerlingabækur, ekki um bækur Guðrúnar heldur sem yfirheiti yfir þann fjölda skáldsagna sem konur skrifuðu á sjöunda áratugnum og nutu mikilla vinsælda.“

Marín hefur haldið fyrirlestra á elliheimilum og hjá félagasamtökum um Guðrúnu frá Lundi og haldið endurmenntunarnámskeið í Háskóla Íslands. Þar kveðst hún hitta fólk sem segir henni frá því hvernig hlaupið var með bækurnar hennar milli bæja og húsa, þar sem þær voru lesnar af konum og körlum og voru víða til upplestrar á heimilum áður en sjónvarpið kom.

„Á tímum Guðrúnar var ekkert komm­entakerfi og aðdáendur höfðu enga rödd. Ekkert nema sölutölur og útlán úr bókasöfnum og lestrarfélögum er til vitnis um þær en að vera þar á toppnum í tvo áratugi er ótrúlegt afrek.

Á þessum tíma skrifa þeir mikið Guðmundur Hagalín, Guðmundur Kamban, Halldór Laxness og Gunnar Gunnarsson. Þetta eru nöfnin sem maður lærði um í bókmenntasögunni í menntaskóla en Guðrún sem var langtum meira lesin fór aldrei á blað af því að þeir sem skrifuðu bókmenntasöguna alveg til 2006 flokkuðu hennar sögur ekki sem bókmenntir, heldur afþreyingu. Það voru skýr skil þar á milli.

Þegar Guðrún er hvað vinsælust eru margar konur að skrifa, Snjólaug Bragadóttir, Elínborg Lárusdóttir, Þórunn Elfa Magnúsdóttir og Ragnheiður Jónsdóttir til dæmis, en kerlingabókaumræðan festist dálítið við Guðrúnu því vinsældir hennar fóru fyrir brjóstið á þeim sem vildu að þjóðin læsi eitthvað innihaldsríkara og uppbyggilegra.

Í gang fór háðsádeila á verk hennar með það fyrir augum hreinlega að kenna þjóðinni að skammast sín fyrir að lesa hana og það má segja að heilli kynslóð hafi verið kennt að líta niður á verk hennar jafnvel án þess að hafa lesið þau.

Höfundarnafn hennar er svo sterkt vörumerki að þótt fólk á miðjum aldri og upp úr hafi engan áhuga á bókmenntum þá hefur það skoðun á Guðrúnu frá Lundi. Það man eftir umræðunni og skopmyndunum af henni.“

Hvernig leið henni svo og fólkinu hennar meðan á þessu gekk?

„Pabbi var í miklu uppáhaldi hjá ömmu sinni og hefur alltaf talað vel um verk hennar. Ég ólst ekki upp við neikvætt umtal um hana en ég held að börnin hennar og barnabörnin hafi tekið orðræðuna nær sér en hún sjálf.

Þó langamma Guðrún hafi verið æðrulaus með eindæmum og alltaf viljað sjá það góða í fari allra þá hefur umræðan án efa haft áhrif á hana. En allra síðustu árin var talað um hana sem mikilsvirta skáldkonu. Þá var farið að bera virðingu fyrir þessari miklu elju og því að hún skyldi enn vera lesin og njóta vinsælda. Það breyttist tónninn þegar hún var orðin háöldruð.“

Man eftir langömmu

Ein síða á fésbók heitir Guðrún frá Lundi. Marín heldur utan um hana, hún er sérfræðingur í langömmu sinni og man hana.

„Ég var sjö ára þegar langamma dó og síðustu árin var hún á veturna í Reykjavík hjá Marín ömmu minni sem var dóttir hennar, fór svo norður á sumrin, „á kontórinn“!

Ég man eftir henni sem gamalli, lasinni konu sem var hlý og góð við okkur krakkana. Hún vildi ekki að það væri sussað á okkur þó að við létum í okkur heyra. Vildi hafa líf.

Hún leitaðist alltaf við að sjá það jákvæða í fari fólks. Pabbi man eftir að þegar foreldrar hans voru eitthvað að skammast í honum, eins og gengur á uppvaxtarárunum, þá sagði hún: „Látið þið ekki svona við drenginn. Maður verður að fá að vera ungur.“ Það var ekki eins og hún væri gamla konan á heimilinu.“

Margir ímynda sér Guðrúnu frá Lundi stórgerða konu en Marín segir að því hafi farið fjarri.

„Langamma var lágvaxin kona, líklega 155-6 sentimetrar og beinasmá. En hún var bústin og myndin sem þjóðin þekkir er af barmmikilli konu með stórt peysu­fataslifsi og mikla undirhöku. Það eru þó til myndir af henni ungri því mágur hennar, Daníel Davíðsson, var með fyrstu ljósmyndurum á Íslandi.

Hún og maður hennar, Jón Þorfinnsson, eignuðust þrjú börn, það þótti lítill systkinahópur á þeim tíma. Angantýr er elstur, svo Freysteinn og Marín amma yngst, fædd 1920. Ég held að hún hafi verið hamingjusöm í einkalífinu því hún leitaðist við að sjá það góða út úr aðstæðum, en fyrstu búskaparárin voru erfið enda bjuggu þau á erfiðum jörðum og Jón vann að heiman við smíðar.“



 

Fékk að skrifa í foreldrahúsum

Sem heimasæta í foreldrahúsum fékk Guðrún svolítið næði til að skrifa, að sögn Marínar.

„Pabbi hennar, Árni, hvatti hana til lesturs og skrifta. Í skagfirskum æviskrám er honum lýst sem bókhneigðum manni, eins og það sé lyndiseinkunn, og sagt að hann hafi unnað bókum sínum eigi minna en búsmala. En um Baldvinu konu hans er sagt að hún hafi verið frábitin öllu lestrarstússi. Því hlýtur að hafa verið núningur á þessu heimili milli þess hvort börnin mættu eyða tímanum í lestur eða ekki og hvað þá skriftir, sem var enn sérstakara. Langamma virðist hafa fengið að æfa sig sem unglingur, þau ár hljóta að hafa verið henni gefandi og dýrmæt fyrir það sem á eftir kom.“

Marín heldur áfram að rifja upp ævi langömmu sinnar.

„Tvítug gerist hún vinnukona, kynnist Jóni, eignast börn og fer að búa. Þau hjón eru fyrst í vinnumennsku og fara svo að búa sjálfstætt en á örreytiskotum. Þegar hún síðar rifjar upp búskapinn á Valabjörgum, skammt frá Vatnsskarði, þar sem þau voru í sjö ár, segir hún að þau hafi rétt haft til hnífs og skeiðar og ekkert fram yfir það. Þar fæðist amma Marín 1920. Þegar langamma var kasólétt að henni var fengin stúlka til að vera hjá henni, og eftir henni er haft að hvert bréfsnifsi í húsinu hafi verið þéttskrifað á allar hliðar. Öllum þessum sneplum var ábyggilega hent en þetta eru samt klárlega æfingar í skrifum og nú þegar ritlist er kennd er lögð gríðarleg áhersla á að æfingin skapi meistarann.

Þótt fyrsta bókin hafi ekki komið út fyrr en langamma var 59 ára byrjaði hún að skrifa miklu fyrr og æfði sig lengi. Hvort það var draumur hjá henni að gefa út, skal ég ekki segja en vel má ímynda sér það. Hún dáðist það mikið að konum eins og Torfhildi Hólm og öðrum kvenrithöfundum. En hún sagði í einhverju viðtali að systkinum hennar hefði þótt mjög skrítið að hún væri að skrifa, þannig að hindranir komu úr öllum áttum.“

Kennarinn hvetjandi

Guðrún frá Lundi naut hefðbundinnar barnaskólagöngu Íslendinga þess tíma.

„Alls staðar þar sem fjallað er um langömmu stendur að hún hafi verið ómenntuð enda var hún bara níu vikur í skóla þegar fenginn var kennari á heimilið, þrjár vikur í senn í þrjá vetur,“ segir Marín.  „Kennarinn hét Ástvaldur og hafði gríðarleg áhrif á ævistarf hennar því hann hvatti hana til að skrifa. Hún var mjög feimin og vildi ekki að hann flíkaði hæfileikum hennar. En sonur hennar númer tvö heitir Freysteinn Ástvaldur, þannig heiðrar hún kennarann sem hvatti hana áfram.

Svo þegar talað er um menntun langömmu er vert að geta þess að hún var gríðarlega vel lesin. Árni sá til þess að börnin læsu allt sem hann náði í og hún las alla tíð mjög mikið þar til slæm sjón var farin að hamla því.“

Guðrún var fædd 1887 og Marín vekur athygli á að þó að hún gefi ekki út bækur fyrr en á fimmta áratugnum þá mótast hún sjálf sem persónuleiki og býr til sína heimsmynd upp úr aldamótunum 1900.

„Þá voru það menntaðir karlmenn sem skrifuðu bókmenntir en mjög fáar konur. Hún tekur dálítið mið af 19. öldinni þótt hún sé að skrifa á þeirri 20. og margt í hennar sögum finnst mér einkennast af því,“ segir Marín.

„Hún skrifar mikið um vinnukonur og þeirra drauma, hvað það skipti þær miklu máli að giftast vel, það er gegnumgangandi þema. Auðvitað hafði það mest að segja fyrir almúga­stúlkur á þessum tíma.

Stundum er spurt hvort Guðrún hafi verið femínisti. Ég held hún hafi verið það miðað við sinn tíma. Hún dregur fram að kjör kvenna séu verri en karla en sögur hennar eru þó svo rótfastar í stöðnuðu bændasamfélagi að það er ekki oft sem verkaskipting og kjör kynja eru vefengd.

Kannski er réttara að segja að hún hafi verið mannvinur, hún bendir á óréttlætið í því að vinnutími kvenna var lengri en karlanna og líka illa meðferð smælingja.“

Spurð hvort bókum langömmu hafi verið haldið að henni svarar Marín: „Ég fór að lesa þær svona upp úr fermingu. Dalalíf fyrst og mér finnst það besta sagan. En það leið langur tími þar til ég kláraði allt höfundarverkið, enda er það ekkert áhlaupaverk, þetta eru 27 bækur í nokkrum skáldsögum. Tengdadóttirin er líka í uppáhaldi hjá mér og Þar sem brimaldan brotnar og Römm er sú taug. Þar eru mjög skemmtilegar lýsingar.

Svo er alltaf spennandi að velta fyrir sér hvað sé byggt á ævi langömmu. Var hún sjálf Þóra í Hvammi í Dalalífi? Margir vildu meina það. Ég held það passi ekki nema að því leyti að báðar þurftu að vinna mikið því Þóra elskaði alltaf annan mann en sinn en langamma var held ég alltaf hrifin af honum Jóni sínum þó að þau væru ólík. Hann var frekar ör og vinnusamur og hún alla tíð hæg og feimin.“



Marín telur langömmu sína þó lítið hafa getað stýrt því á hvaða hraða hún vann að ritstörfunum. Krafan hafi verið um bók á hverju ári þótt hún væri farin að reskjast. Það hafi verið pressa.

„Hún handskrifaði allt, gekkst inn á að svara kalli markaðarins og fannst það allt í lagi. Var svo þakklát fyrir að hann Gunnar Einarsson, blessaður drengurinn, í Ísafoldarprentsmiðju skyldi hafa veðjað á hana og gefið hana út. Ég held hún hafi ekkert borið skarðan hlut frá borði enda taldi hún skriftirnar alltaf vera aukavinnu því þær voru hennar áhugamál. En hún fékk þó úthlutað úr rithöfundasjóði tvisvar. Hún seldi handritin og auðvitað skiptu þær tekjur hana máli. Hún sagði það oft. En hún varð langt í frá rík á skrifunum og fékk ekki greitt í neinu samræmi við sölutölur.

Amma Marín sagði stundum, löngu eftir að langamma dó: „Jæja, nú kemur jólagjöfin frá mömmu.“ Það var þegar verið var að borga fyrir útlánin úr bókasöfnunum. Börn höfunda fá að halda greiðslunum en þær fara ekki lengra. Amma dó árið 2000 en í aldarfjórðung fékk hún smágreiðslu í kringum jólin. “

Lesefni í skóla

Lærdómsgildi bóka Guðrúnar frá Lundi er Marín hugleikið. „Það er búið að tala um að bækur hennar ættu að vera lesefni í efri bekkjum grunnskóla og í menntaskóla. Afdalabarn er þægilega stutt. Mér finnst það ætti nánast að taka það inn í sagnfræðikennslu, það lýsir svo vel daglegu lífi fólks um næstsíðustu aldamót. Ekkert mátti bregðast. Ef önnur kýrin var geld var allt í uppnámi. Þessi sífellda ógn um afkomu er hrópandi í bókunum hennar Guðrúnar. Hún birtir okkur þetta íslenska samfélag sem var svo lengi við lýði. Leiktjöldin eru önnur en við þekkjum í dag en tilfinningarnar og ástríðurnar eru þær sömu.

Hún skrifar það vel að okkur langar að vita hvernig fer fyrir fólkinu. Ég held að það sé galdurinn. Hún er meistari í að segja sögur og persónusköpunin er sterk en hún hefði víða mátt stytta mál sitt. Hún handskrifar allt í stílabækur og verður að halda utan um söguþráðinn, kannski búin að senda helminginn til útgefanda og svo þarf hún að halda utan um hinn. Í dag skrifar maður ekki bréf nema leiðrétta það fimm sinnum í tölvunni.“

Sýningin Kona á skjön stendur út júlí í Skagafirði og er opin alla daga frá 13-17 en síðan er vonast til að hún komi til Reykjavíkur og eru sýningarhöfundar að leita að hentugu húsnæði.