Stingum ekki höfðinu í sandinn

Síðustu vikuna hefur heilmikil atburðarás átt sér stað sem hófst á svari lögreglustjórans í Vestmannaeyjum við fyrirspurn Fréttablaðsins. Þar sagði hún að ekki yrði tilkynnt jafnóðum um fjölda kynferðisbrota í Vestmannaeyjum.

Ummælin hafa komið af stað heilmikilli umræðu þar sem Eyjamenn eru meðal annars sakaðir um þöggun um kynferðisofbeldi vegna gróðasjónarmiða og ímyndarhernaðar.

Lögreglustjórinn í Vestmanneyjum er sá sem veitir leyfi fyrir Þjóðhátíð. Íþróttafélagið ÍBV heldur aftur á móti Þjóðhátíð, ekki bærinn og alls ekki lögreglan.

Ekki sammála Páleyju

Það er því við hæfi að setjast niður með tveimur forkólfum íþróttafélagsins, Dóru Björk Gunnarsdóttur og Írisi Róbertsdóttur, og fá að heyra þeirra sjónarmið auk stofnanda forvarnarhópsins Bleika fílsins, Jóhönnu Ýrar Jónsdóttur, sem berst gegn kynferðisofbeldi á Þjóðhátíð.

Þetta eru allt Eyjakonur og fyrsta spurningin liggur beint við; Eru þær sammála lögreglustjóranum og verklagi hennar þegar kemur að kynferðisbrotum?

Jóhanna Ýr: Nei, ég hefði óskað að hún hefði ekki gert þetta svona. En fyrst og fremst gagnrýni ég ríkislögreglustjóra og að það séu ekki til skýrar reglur um jafn graf­alvarlegt mál og kynferðisbrot. Ég stórefast um að lögreglustjórar megi hafa sinn háttinn á í morðmálum eða mannránum.

Þetta mál sýnir enn eina ferðina brotalöm í samfélaginu okkar þegar kemur að kynferðisbrotum. En ég vil ekki að þetta sé öðruvísi í Vestmannaeyjum en annars staðar í landinu. Það á að fjalla á sama hátt um kynferðisbrot og önnur afbrot, svo þolendur upplifi þau ekki sem einhvers konar öðruvísi afbrot. En umræðan hefur líka verið óvægin og á tímum ósanngjörn. Ég þekki Páleyju. Þetta er vönduð manneskja og hefur sinnt sínu starfi sem lögfræðingur brotaþola af mikilli natni. Það þarf líka að samræma þetta og mögulega rannsaka hvaða verklag henti best. Gera þetta af fagmennsku. Ég hef nefnilega kynnt mér báðar hliðar og skil bæði sjónarmið.

Dóra: Ég hef ekki forsendur til að meta hvaða verklag sé best en ég hef gagnrýnt ríkislögreglustjóra og lögreglustjóra fyrir að vera ekki með samræmt verklag. Það er verið að vitna í úrelta reglugerð frá árinu 2002. Þessi umræða kom upp fyrir ári og fólk hefur haft ellefu mánuði til að samræma verkferla.

Íris: Mér finnst frábært að fréttamenn sýni þessum málaflokki áhuga en það er verra að allt sem við höfum sent frá okkur um forvarnir á Þjóðhátíð hefur verið klippt út, til dæmis forvarnarstarf Bleika fílsins.

En það er aldrei í lagi að þegja um kynferðisafbrot og það eiga ekki að gilda aðrar reglur í Vestmannaeyjum. Þetta hefur verið klaufalegt, allt í kringum þetta hefur verið ofsalega klaufalegt. Umræðan fór í algjört rugl, aftur.

Engin markaðsherferð í gangi

Mikill hiti hefur verið í umræðunni og sumir vilja meina að það sé verið að komast hjá því að segja nauðgun og Þjóðhátíð í sömu setningu. Að hér sé um þöggun að ræða vegna markaðsherferðar fyrir Þjóð­hátíð og bæinn.

Íris: Heldur þú í alvörunni að lögreglustjórinn í Vestmannaeyjum sé í markaðsherferð fyrir Þjóðhátíð? Þetta hefur verið klaufalegt en það hefur líka legið þungt á henni. Við í félaginu höfum aldrei verið spurð hvort eða hvenær eigi að segja frá brotunum. En þetta er heldur ekki okkar. Við stjórnum þessu ekki.

Ekki rétt að hætta með Þjóðhátíð

Af hverju hefur þjóðhátíðarnefnd aldrei gefið út að kynferðisbrot verði ekki liðin á hátíðinni með viðeigandi afleiðingum?

Jóhanna Ýr: Ég yrði afar ósátt ef þjóðhátíðarnefnd myndi gefa út þá yfirlýsingu að ef kynferðisbrot verði framin verði hátíðin ekki haldin aftur. Svoleiðis getur leitt til þess að manneskja, sem er nauðgað, þegir. Markmið Bleika fílsins er ekki að fækka tilkynningum heldur fækka tilfellum. Önnur hlið er menningararfur Þjóðhátíðar. Það eru svona 20-30 ár síðan það varð vinsælt hjá fólki að koma á Þjóðhátíð en hátíðin hefur verið haldin í 140 ár. Þjóð­hátíðarnefnd hefur ekki rétt til að flauta þessa hátíð af. Henni fylgja siðir og venjur sem einkenna eyjuna.

Íris: Venjulegt fólk heima er í uppnámi vegna þessarar umræðu. Ein eldri kona sagði við mig í morgun að hún hefði ekki sofið í nótt því hún er svo miður sín yfir því hvernig er talað um Þjóðhátíð. Fólkið heima er í losti.

En snýst þetta um ykkur?

Íris: Þegar það er sagt: „Vestmannaeyingar, nauðgið heima hjá ykkur,“ þá snýst þetta um okkur. Hvernig eigum við ekki að taka þetta til okkar

Eyjamenn í vörn

Má ekki tala um það sem gerist ljótt á Þjóðhátíð? Eru Eyjamenn í vörn?

Jóhanna Ýr: Auðvitað eru þeir í vörn. Ég reyni að sitja allt þetta viðtal án þess að hljóma eins og ég sé í vörn. En auðvitað er ég í vörn. Ég er að berjast gegn kynferðisofbeldi en ég er Vestmannaeyingur. Ég hef upplifað Þjóðhátíð eins og Vestmanna­eyingur.

Auðvitað eru Vestmannaeyingar í vörn þegar manneskja í fréttum er spurð hvað henni finnst um ríkislögreglustjóra og hún notar bara orðin Vestmannaeyingar, Vestmannaeyjar og þjóðhátíðarnefnd en aldrei lögreglustjóri. Og svo sitja 4.200 heima og hlusta. Þarna er ein manneskja tekin í gegn í fjölmiðlum en í kjölfarið er ráðist á heilan hóp af fólki.

Íris: Vestmannaeyingum finnst eins og það sé verið að ráðast á barnið sitt. Þess vegna erum við alltof mikið í vörn. Það er fámennur hópur sem rífst á samfélagsmiðlunum og fer í varnargír þar. Flestir sem ég þekki eru þöglir. Mig langaði til að breiða yfir haus í gær, því mér finnst við ekki ráða við umræðuna og það heyrist ekki það sem við segjum.

Dóra: Við höfum undanfarin ár reynt hvað sem við getum til að efla gæsluna, erum með eftirlitsmyndavélar, fundum með forvarnaraðilum og skoðum hvað við getum bætt. Það er fullur vilji til góðra verka.

Getum staðið okkur betur

En eru skilaboðin ykkar nógu skýr?

Íris: Örugglega ekki. Við erum ekki að standa okkur nógu vel í að koma skýrum skilaboðum á framfæri. Við getum staðið okkur miklu betur og við viljum bæta okkur. Öll ráð eru vel þegin enda er algjörlega á oddinum að gestirnir okkar séu öruggir.

Jóhanna Ýr: Við erum ekki að stinga höfðinu í sandinn. Upphaf Bleika fílsins er í druslugöngunni í Eyjum 2012. Þáverandi þjóðhátíðarnefnd hlustaði á þrumuræður um að það þyrfti að berjast gegn kynferðisofbeldi á Þjóðhátíð og forvarnarhópurinn var stofnaður í kjölfarið. Það hefur margt breyst á þessum fjórum árum.

Á fyrstu Þjóðhátíðinni þar sem ég var að rölta um og dreifa miðum í hvítu tjöldin, kemur sextug kona til mín og segir mér að hún hafi verið á ófáum Þjóðhátíðum og að auðvitað hafi hún alltaf vitað að kynferðis­afbrot séu framin. En að þetta árið hefði hópurinn sest niður við rjómatertuna og í fyrsta skipti rætt um nauðganir.

Við höfum líka lagt áherslu á að fólk láti sig aðra varða, sýni samkennd og spyrji fólk hvort allt sé í lagi ef því finnst eitthvað vera grunsamlegt. Gæslan tók eftir miklum mun því alls konar fólk var að koma til þeirra og benda þeim á aðra.

Gestir að passa upp á hver annan

Dóra: Já, viðhorfið hefur breyst mikið meðal heimamanna og líka gesta. Ef par er að kela í brekkunni fær það varla frið því það er alltaf einhver að athuga hvort það sé ekki örugglega allt gert með samþykki.

Ég veit líka um hjón sem gengu með unglingsdóttur sína á milli sín, sem var í annarlegu ástandi. Þau voru stoppuð þrisvar af gestum hátíðarinnar og spurð hver tengsl þeirra væri við þessa stúlku. Þetta eru góðar breytingar.

Jóhanna Ýr: Aukin samkennd þýðir ekki að það sé verið að taka ábyrgðina af gerandanum. En við getum passað upp á hvert annað.

Og eruð þið ánægð með árangurinn?

Dóra: Við erum ekki ánægð á meðan það eru framin brot. Það þarf að halda áfram góðum verkum.

En er hátíðin orðin of stór? Ráðið þið kannski ekki við þetta?

Íris: Það voru þrjár nauðganir í miðbæ Reykjavíkur síðustu helgi. Eigum við að loka miðbænum? Við þurfum bara að taka höndum saman og berjast gegn þessu. Alls staðar á landinu.

Dóra: Árið 2014 var stærsta hátíðin og ekkert kynferðisbrot tilkynnt. Það virðist ekki vera samsvörun þarna á milli.

Ykkur finnst þið sem sagt ráða við þennan fjölda?

Dóra: Við getum ekki sagt það á meðan það eru glæpir. Ég bý líka á sex manna heimili og ég er ágætis verkstjóri en ég er alls ekki alltaf með stjórn á málunum.

Lífið er bara þannig að maður hefur aldrei fulla stjórn. Ekki yfir fjölskyldunni sinni og ekki tíu þúsund manns.

Jóhanna Ýr: Manneskjan er faktor þarna. Hún er óútreiknanleg.

Dóra: En fólki er hent út úr dalnum ef það er ófriðsamlegt og það nokkuð mörgum á hverjum sólarhring. Böndin þeirra eru klippt og þeim hent út.

Eyjamenn líta á sig sem gestgjafa

Í vikunni hótuðu tónlistarmenn að hætta við að koma fram og taka sterka afstöðu. Það fékk þjóðhátíðarnefnd til þess að senda frá sér tilkynningu um að hefja samvinnu við neyðarmóttökuna og Stígamót. Var ekki hægt að gera það fyrr?

Dóra: Við erum með mjög vel mannað áfallateymi á okkar vegum. Við erum þess fullviss að það sé að vinna vel. En núna langar okkur að gera góða hátíð enn betri með því að fá leiðbeiningar frá fleirum.

Jóhanna Ýr: Ég man að ég var svo hissa þegar ég heyrði af öllu þessu gæsluteymi og myndavélum og spurði af hverju er ekki búið að básúna þetta? Eigum við eitthvað að þurfa þess? var svarið. Kannski er þetta hroki? Eða barnaskapur? Ég veit það ekki.

Er þetta skömm?

Dóra: Ég held þetta snúist ekki um skömm. Ég held frekar að í einfeldni okkar finnist okkur skrítið að fólk sjái ekki Þjóðhátíð með okkar augum. Allir Eyjamenn líta á sig sem gestgjafa enda hafa mjög margir á eyjunni hjálpað til við undirbúning meira og minna allan júlímánuð í sjálfboðaliðastarfi.

Jóhanna Ýr: Og nú ræða heimamenn um að skreyta tjöldin sín með bleikum blöðrum og borðum til að taka enn betur þátt í forvarnarstarfi Bleika fílsins. Það er engin þöggun í gangi meðal Eyjamanna.

Dóra: En við erum alltaf tilbúin að læra meira. Það eru margir mánuðir síðan við byrjuðum í undirbúningsvinnu. Við vorum ekkert að vakna í síðustu viku og fatta að að það væri að koma Þjóðhátíð. Umræðan er svolítið þannig, eins og við sitjum bara með hendur í skauti. En ræðum endilega málin.

Eftir síðustu Þjóðhátíð var grimm umræða í fjölmiðlum en það hafði enginn samband við þjóðhátíðarnefnd til að ræða hvernig hefði gengið yfir helgina eða eftir helgina.

Íris: Við erum til í meira samtal. Með öllum fjölmiðlum og Íslendingum í liði að berjast gegn kynferðisofbeldi. Þetta er vandi okkar allra.

Hvað er Bleiki fíllinn?

Nauðgun er glæpur sem enginn vill ræða en við vitum öll að á sér stað, líkt og bleiki fíllinn í stofunni. Þaðan er nafnið komið.

Farið var af stað með átakið 2012 með það að markmiði að fá fólk til að ræða saman og horfast í augu við þennan glæp.

Bleiki fíllinn vinnur í nánu samstarfi við þjóðhátíðarnefnd.



Fréttin birtist fyrst í Fréttablaðinu